De organisatie van de financiën
in Leiden, 1795-1851*
Summary
The study of the urban regents during the period of the Dutch Republic. A
historiographical outline
The historians of the late 19th and early 20th century who studied the pe
riod of the Dutch Republic were mainly concerned with the outstanding indi
viduals who seemed to determine the national politics of this singular confe
deracy. They were not interested in these 'regents' as a group, nor did they
have an eye for their varied, local backgrounds. As far as they came into con
tact with these aspects, they were not very positive about them: in their opini
on the regents were selfish, narrow-minded and irresponsible oligarchs. These
negative judgements were the product of a lack of knowledge as well as a lack
of understanding. The regents had never been studied as a group. Historians
could barely form an idea of its composition and cohesion, or the changes it
went through in the course of two centuries. For that it would be necessary
to study the regents against the background of their own age, their own town
and their own family. Precisely this principle was characteristic for a few ama
teurs with local an genealogical interests who, almost at the same time but far
away from the established historical circles, amassed impressive quantities of
information about the members of the town councils during the period of the
Dutch Republic.
For the elder historians this information confirmed the negative view they
already held about the urban regents. However, in the material that gradually
became available a new generation of historians saw a reason to relativize and
to correct the existing view. In the studies which they published in the 1950s
and 1960s, the attention was shifted more and more to the local, municipal
basis of the regents, in accordance with the particularistic structure of govern
ment of the Dutch Republic. Furthermore they attemped to break through the
old moralism regarding the malpractices of the regents by judging these men
by the age they lived in and the aristocratic order in which they operated. An
important innovation was also that they no longer restricted their research to
the political elite, to the regents, but extended their attention to the social elite
as a whole of which they were a part: the patriciate. At first these historians
used the data accumulated previously by the amateurs and genealogists alrea
dy mentioned. Recently, however, the historians turned to gathering themsel
ves the information they require for their investigations. Hence it became pos
sible to study the ruling elite of other towns, on the basis of new sources, and
by means of a multi-perspectival treatment: political, social, economic', de
mographic and cultural. Thus a more detailed and a more reliable picture of
the Dutch patricians of the 11th and 18th century emerges, and - so we hope - in
the near future also a more complete one.
R.C. J. van Maanen
Het beheer van de geldmiddelen vereist een brede organisatie. De besluitvor
ming over de financiën, de invordering van de middelen en de controle van de
comptabelen brengen evenzovele institutionele vormen met zich mee. Het na
volgende artikel behandelt in het kort de organisatie van de financiën in het
tijdvak 1795-1851. Globaal gezien is het een periode van overgang van het ver
ouderde, gecompliceerde bestel van de Republiek der Zeven Verenigde Neder
landen naar de moderne nationale staat Nederland. Concreet zijn het de jaren
van de Bataafse omwenteling en de invoering van de gemeentewet van Thor-
becke, twee hoogst belangrijke momenten in onze geschiedenis. Wie met ge
meentelijke archieven bezig is, moet nagaan hoe deze momenten doorwerken
in de plaatselijke omstandigheden en natuurlijk ook in de archiefvorming.
1795-1811
In Leiden heeft de kritiek van de burgers die in 1795 het roer overnamen, zich
onder meer gericht op de wijze waarop de regenten de stedelijke financiën had
den behartigd.1 De schuld was opgelopen tot enorme hoogte, de stadskas was
nagenoeg leeg. De kritiek richtte zich voornamelijk op de wildgroei van belastin
gen ten bate van en subsidies aan de diverse charitatieve instellingen. De over
tuiging had postgevat dat de bijna failliete toestand van de stad te wijten was
aan de bodemloze put die de gesubsidieerde instellingen met elkaar vormden.
Het waren deze gedachten die in Leiden leidden tot een structuur waarbij het
bestuur over de stedelijke financiën en de zorg voor de armen in één hand wer
den verenigd. De bestuurlijke decentralisatie die na de omwenteling van 19 ja
nuari 1795 werd gerealiseerd voorzag in een Committé van Finantie en On
derstand, met een eigen secretaris, Johan Andreas Cunaeus, de niet ontslagen
secretaris ter rekenkamer van het Ancien Régime. (Hij nam overigens zelf in
de loop van het jaar ontslag en zou worden opgevolgd door Boudewijn van Rees,
die het secretariaat zou blijven behartigen tot augustus 1811.)
Behalve de twee genoemde bestuurlijke taken van financiën en armenzorg,
kreeg dit Committé ook als opdracht om te fungeren als stedelijke rekenka
mer, als controlerend orgaan van de rekeningen van stedelijke comptabelen en
van die van de gesubsidieerde instellingen. De stedelijke ontvanger (klerk ter
tresorie) werd nu verantwoording schuldig aan dit Committé. Zijn taak werd
221
220
