Het inventariseren van
bedrijfsarchieven, in het
bijzonder productiebedrijven
A.J.M. den Teuling
Inleiding
Een overzicht van de voor dit artikel bestudeerde inventarissen bevindt zich aan
het slot. In de tekst is een inventaris verkort aangegeven.
Bedrijfsarchieven kan men evenmin als bestuurlijke archieven van de overheid
of van particuliere instellingen zonder winstdoel over een kam scheren. In het
belang van inventarisator en onderzoeker is het niettemin van belang een min
of meer uniforme werkwijze na te streven.
Particuliere bedrijven en openbare nutsbedrijven van de overheid vertonen
nogal wat verschillen: de relatie met de overheid verschilt en als gevolg daarvan
ook de structuur van de onderneming. Verschillen in organisatie en taakstelling
leiden ook tot verschillen in de archiefvorming, zodat men niet zonder meer een
handleiding voor het inventariseren van alle bedrijfsarchieven kan geven.
Ook binnen de groep particuliere bedrijven moet men echter onderscheid
maken. Ontginningsmaatschappijen hebben bij voorbeeld een geheel andere
houding tegenover onroerend goed dan productiebedrijven: in het eerste geval
is de grond zowel grondstof als eindproduct, in het tweede slechts een be
drijfsmiddel om een fabriek op te zetten. Ook handelmaatschappijen, ver-
zekerings- en bankwezen staan anders tegenover hun werkmateriaal dan pro
ductiebedrijven, die uit één of meer grondstoffen of halffabrikaten respectie
velijk halffabrikaten en/of eindproducten vervaardigen en verkopen.
Er zijn uiteraard ook belangrijke overeenkomsten, bij voorbeeld in de struc
tuur van particuliere ondernemingen en in het aantrekken van kapitaal. In dit
stuk zullen dus tevens andere dan particuliere productiebedrijven aan de orde
komen.
Productiebedrijven kunnen op twee manieren tot stand komen. Een particu
lier begint een klein bedrijfje, dat geleidelijk aan steeds groter wordt. Komen er
kinderen of wil men vreemd kapitaal aantrekken, dan gaat men veelal enige
vorm van vennootschap aan, waarin ieders aandeel wordt vastgelegd. Familie
archief en bedrijfsarchief zijn noch juridisch, noch administratief en archi-
12
vistisch voor 100% van elkaar te scheiden. Later wordt de vennootschap wel
in een naamloze vennootschap omgezet, als gevolg waarvan het bedrijf een
zelfstandige rechtspersoon wordt; de verwevenheid met de oprichtersfamilie
kan blijven, maar noodzakelijk is dat niet.
De tweede mogelijkheid is, en dat gebeurt natuurlijk vooral bij kapitaalin
tensieve industrieën, dat een aantal particulieren gezamenlijk een maatschap
pij opricht en daarvoor kapitaal bijeenbrengt. Daar de directeur van de opge
richte fabriek vaak tevens aandeelhouder is, kan ook in dat geval een grote
mate van verwevenheid tussen een persoonlijk archief en bedrijfsarchief op
treden, maar deze is wel minder intensief dan bij het familiebedrijf.
Het moge duidelijk zijn, dat een bedrijfsarchief in het stadium familiebe
drijf in de verhouding tot het familie-archief niet verschilt van bijvoorbeeld
het archief van een heerlijkheid of een landgoed; beide zijn voor de eigenaar
of eigenaren een middel om op een zinvolle manier in het levensonderhoud te
voorzien. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is te vinden in Van Eeghen,
Brants, waar de zakenarchieven van de kooplieden ook typografisch nauwe
lijks gescheiden zijn; hiermee vergelijkbaar is Hendriks, Krantz, waarin even
eens de samenhang tussen familie- en bedrijfsarchief tot uiting komt. Andere
voorbeelden van als éénmansbedrijven begonnen ondernemingen treft men
aan in Goelema, Meihuizen, (vergelijk hiermee Goelema, familie Meihuizen-
Everts) en Van Heil, Misset.
Buiten enige familie zijn ontstaan de archieven beschreven in Unger, Com
mercie Compagnie, de oudste gedrukte inventaris van een bedrijfsarchief, Ja
cobs, Rozenburg, waarin ook een deel persoonlijk archief van de directeur,
die statutair tevens aandeelhouder moest zijn, Van Nieulande, Westerwolde,
waarin zowel het archief van een coöperatieve vereniging als van een bedrijf,
welks directeur evenals die van een openbaar nutsbedrijf een minimum aan
bewegingsvrijheid bezat.
Ook tussen de productiebedrijven onderling zijn er nog verschillen genoeg.
De verschillen in aanpak tussen de inventarissen van de uiteenlopende typen
van bedrijfsarchieven lopen echter niet parallel met de ontstaanswijze, de or
ganisatie of het type product van het bedrijf. De twee voornaamste typen in
ventaris die tegenwoordig worden geproduceerd, doorkruisen niet alleen de
bovengenoemde indeling, maar zijn bovendien ook op andere soorten be
drijfsarchieven (kanaal- en ontginningsmaatschappijen, een bankiershuis, een
grootwinkelbedrijf) toegepast.
In veel inventarissen is een aantal aan elkaar verwante archieven, afkomstig
van één bedrijf of complex bedrijven, door één inventarisator beschreven; de
ze archieven zijn dan op min of meer uniforme wijze geordend. In het on
derstaande is, waar naar het archiefschema in een bepaalde inventaris wordt
verwezen, steeds uitgegaan van dat schema in de meest uitgewerkte vorm. In
verzamelbundels vindt men echter de meest uiteenlopende indelingsschema's
voor min of meer overeenkomstige archieven toegepast, soms zelfs door de
zelfde auteur. Dit geeft aan, dat de inventarisatie van bedrijfsarchieven nog in
de experimenteerfase verkeert.
13
