Index van de Nederlandse Bouwkunst, een documentatieproject
te Utrecht
Na de tweede wereldoorlog is de belangstelling voor architectuurhistorie belangrijk toe
genomen. Zowel op universiteiten als ook aan andere onderwijsinstellingen werd archi
tectuurhistorie een belangrijk deel van het onderwijs. Dat hierbij aan de Nederlandse
bouwkunst steeds meer aandacht werd besteed, was een verheugend feit. Vanuit de uni
versiteiten groeiden contacten met organisaties en instanties op het gebied van de
monumentenzorg en hetzelfde was dit met musea en archieven het geval. Op de beide
laatsten werden in toenemende mate de topografische atlassen geraadpleegd voor het
verkrijgen van historisch beeldmateriaal. Hierbij bleek echter de grote verspreidheid en
vaak ook moeilijke toegankelijkheid van dit materiaal een belemmering voor een snelle
werkwijze.
Het idee groeide om op één plaats een documentatiecentrum te creëren dat zowel ten
behoeve van het universitaire onderwijs en onderzoek als ook daarbuiten aan de hand
van gefotografeerd historisch beeldmateriaal een rijk geschakeerde informatie over de
oudere bouwkunst in ons land zou verschaffen.
Het is de Utrechtse hoogleraar Prof. Dr. M. D. Ozinga geweest die dit idee werkelijk
heid liet worden door het stichten van de Index van de Nederlandse Bouwkunst op het
Kunsthistorisch Instituut te Utrecht. Hij voelde terecht dat door een grondig onderzoek
van vele verzamelingen niet alleen minder- of onbekend materiaal naar boven zou ko
men maar dat van de individuele bouwwerken tekeningen uit de meest verspreide col
lecties, zelfs van die in het buitenland, bijeengebracht zouden kunnen worden. Hoewel
de Index Bouwkunst reeds in 1965 is van start gegaan, achtte men het niet opportuun
om hieraan een meer algemene bekendheid te geven voordat het bijeengebrachte mate
riaal een voldoende omvang zou hebben bereikt.
Thans is deze Index zo ver uitgegroeid dat het moment is aangebroken om ten behoeve
van de interesse van een breed publiek hierover het een en ander te presenteren. In over
eenstemming met het gestelde doel is het verzamelde materiaal veelzijdig en omvat: ar
tistieke tekeningen, gravures, schilderijen, ontwerpen van al dan niet uitgevoerde ge
bouwen, schetsen, opmetings- en reconstructietekeningen, stadsplattegronden, ka
dastrale kaarten en maquettes. De onderwerpen betreffen architectuur in ruime zin:
vestingwerken, burgerlijke en openbare gebouwen, kerken, woonhuizen, boerderijen,
molens, bruggen en waterwerken, industriële gebouwen en tuinarchitectuur. Het is de
bedoeling dat het verzamelde materiaal een bron van informatie zal zijn voor alle soor
ten van onderzoekers op het gebied van de geschiedenis van onze bouwkunst, stede-
bouw en tuin- en landschapsarchitectuur.
[398]
Naast de alfabetisch ingedeelde topografische atlas is er een index gemaakt op kunste
naars (tekenaars, graveurs en schilders) en op architecten.
Hierdoor is het mogelijk zich niet alleen te verdiepen in de bouwwerken of gebouwen
groepen met hun details, maar ook onderzoek te verrichten naar architecten en ook
naar individuele illustratieve kunstenaars door vergelijking van originelen en copieën.
Streng geografisch gezien worden er hoofdzakelijk gegevens van gebouwen binnen de
huidige staatsgrenzen verzameld. Cultureel-historisch beschouwd dekt het begrip Ne
derlandse bouwkunst natuurlijk een veel groter geografisch terrein. Daarom wordt er
af en toe materiaal betreffende koloniale architectuur en die in de Duitse en Belgische
grensgebieden mede opgenomen.
Momenteel wordt er aan de Index gewerkt door een kunsthistoricus, een fotograaf, een
typiste en een medewerker die de foto's op de kaarten monteert.
Primair was en is het onderzoek gericht op grote en belangrijke collecties in ons land
maar daarnaast werden ook tal van kleine verzamelingen door ons bewerkt. Hieronder
volgt een lijst van verzamelingen en archieven die tot nu toe door de Index zijn onder
zocht en opgenomen.
Provincie Groningen
Provincie Friesland
Provincie Drenthe
Provincie Overijssel
Groningen: Rijksarchief, Gemeentearchief, Topografische At
las Groninger Museum voor Stad en Lande.
Leeuwarden: Rijksarchief, Gemeentearchief, Fries Museum,
een particuliere collectie (Orgelontwerpen)
Dokkum: Streekarchief Noord-Oost Friesland
Streekmuseum Het Admiraliteitshuis
Topografische collectie stadhuis
Drachten: Streekmuseum Smallingerland, 'It Bleekerhüs'
Franeker: Museum 't Coopmanshüs
Openbare Werken
Collectie Adema
Harlingen: Gemeentemuseum Hannemahuis
Gemeentearchief
Topografische collectie Stadhuis
Sneek: Fries Scheepvaartmuseum en Oudheidkamer
Topografische collectie Stadhuis
Workum: Gemeentearchief
Museum Warkums Erfskip
Stavoren: Gemeentearchief
Bolsward: Oudheidkamer
Assen: Provinciaal Museum Drenthe
Zwolle: Rijksarchief, Gemeentearchief, Provinciaal Over
ijssels Museum, een particuliere collectie
Kampen: Gemeentearchief, Openbare Werken, Frans
Walkatearchief
[399]
