Alkmaar nog twee diensten over afzienbare tijd tot uitbreiding van de depotruimte zul
len moeten overgaan (De, Zw). Aangenomen mag worden dat de depots van deze drie
diensten, bij het huidige acquisitiebeleid, nog voor het jaar 2000 vol zullen zijn.
Bedacht moet worden dat een tekort aan depotruimte vrijwel steeds leidt tot het verlo
ren gaan van particuliere archieven en dus tot onherstelbaar cultuurverlies.
8. aantal bezoeken en bezoekers in 1982 en le kwartaal 1983; het aandeel der genealo
gische bezoeken en bezoekers.
-
Het verschil tussen de verschillende diensten is vrij groot, althans tussen de voorhoede
(Al, De) en de achterhoede (He, sH, Le, Zw). Voorzover percentages bekend zijn lig
gen ze gelijk, Heerlen en Zwolle uitgezonderd (bezoekers).
Mogelijke oorzaken voor de verschillen zijn: bekendheid van het archief; opleidingsni
veau van bezoekers; 'vaste' bezoekers; kwaliteit van de studiezaal; opvang en begelei
ding, toegankelijkheid van de bestanden (slechte èn goede toegankelijkheid kunnen
beide tot een snelle doorstroming van bezoekers leiden; zelfbediening).
Het verdient aanbeveling de relatie tussen bezoeker, onderwerp van onderzoek en aan
tal bezoeken zodanig te administreren dat een nadere analyse mogelijk wordt.
Uit de, overigens niet toereikende, gegevens kan worden afgeleid dat in Heerlen minder
langdurig niet-genealogisch onderzoek (veelal scripties en dissertaties) wordt verricht
dan bij de overige diensten. Voor Zwolle kan het hoge percentage genealogische bezoe
ken wellicht worden verklaard door de zeer goede toegankelijkheid der voor genealo
gen relevante bronnen, waardoor omvangrijke genealogische onderzoeken zinvol zijn.
J. N. T. van Albada
De negentiende-eeuwse 'papieren mensch', een onderzoek naar
het Amsterdams bevolkingsregister als bron voor historici
Inleiding
In een handboek voor ambtenaren van de bevolkingsboekhouding, verschenen in 1936,
definieert de schrijver, J. L. Lentz, het bevolkingsregister als een 'verzameling van pa
pieren menschen, die de natuurlijke menschen op een centraal punt vertegenwoordigen
om aan de overheid alle gewenschte inlichtingen omtrent hun persoon te verstrekken'.1
Als Rijksinspecteur van de bevolkingsregisters heeft Lentz niet veel nagelaten om een
dergelijke administratie tot grote perfectie te brengen. Zijn streven en dat van zijn twin
tigste eeuwse collega's zal ik hier niet behandelen.2 Het navolgende verhaal zal zich be
perken tot diezelfde 'papieren mensch' in de vorige eeuw, in het bijzonder te Amster
dam. Aan de orde komt de vraag hoe men toen deze trachtte te verbeteren en welke be
doelingen men ermee had. Beperking tot deze periode is op verschillende gronden te
rechtvaardigen. Ten eerste is de jongere registratie in Amsterdam nog niet naar de
openbare archiefbewaarplaats overgebracht en dus moeilijk te raadplegen voor histori
ci. Bovendien blijkt de bevolkingsregistratie in Amsterdam kort voor de eeuwwisseling
sterk van vorm veranderd. De negentiende-eeuwse registers maakten plaats voor een
systeem van steekkaarten, waarop eerst de gezinnen en later de individuen afzonderlijk
genoteerd werden. De verandering van het administratiesysteem bracht geheel eigen
problemen met zich mee die zeer uitgebreid in de ambtelijke vakliteratuur besproken
zijn.
De bij de Amsterdamse gemeentelijke archiefdienst en elders te raadplegen bevolkings
registers zijn niet meer alleen een bron voor het voorouderonderzoek. Historici trach
ten ze thans met vooral kwantificerende methoden te lijf te gaan. Men doet onderzoek
naar migratiebeweging, naar verhoudingen tussen verschillende klassen en standen.
Eén van de weinige bronnen die systematisch inlichtingen verstrekken over in principe
de gehele bevolking, dus ook over de 'onderste lagen der samenleving', blijkt het
1 Zie Lentz I, p. 2.
2 Zie in literatuurlijst onder Lentz en Gohres.
[371]
Al
De
He
sH
Le
Zw
aantal fogen
aantal ff/'ogen
aantal fogen
aantal %gen
aantal fogen
aantal %gen
bezoeken 1982
4746
43
4154
2185
64
2424
44
1750
45
1860 59
bezoeken le kw. '82
1121
1300
700
698
400
561
bezoeken le kw. '83
1521
1075
586
870
535
895
bezoekers 1982
1219
612
47
772
59
600
57
862 57
bezoekers le kw. '82
508
252
278
158
bezoekers le kw. '83
446
258
382
255
365
[370]
