deskundigheid, die vroeger ontbrak als een burgemeester van een gemeente de veld
wachter opdracht gaf het archief te ordenen en deze alles verbrandde, wat hij niet kon
ontcijferen. Met enige overdrijving durf ik te stellen, dat hier op deze manier de proe
ven van staatsmankunst en politiek falen zijn vergaard sinds ongeveer 889, de dagen
van de graven en de raadpensionarissen van Holland, voor wat deze provincie betreft
en de meer algemene bestuursorganen van de oude Republiek der zeven provinciën en
het Koninkrijk der Nederlanden. De ambtelijke en particuliere stukken van Oldenbar-
neveldt en Johan de Wit kunt U hier raadplegen, zo goed als de secrete resoluties van de
oude Staten-Generaal; maar misschien vindt U hier ook nog de taalfouten, die Lode-
wijk Napoleon maakte in het Nederlands dat Bilderdijk hem leerde schrijven, of de ver
maning van de moeder van de jonge Thorbecke toch vooral tegen onrein op het hoofd
te waken. Wat voor ons oud en belegen lijkt, zoals het archief van de V.O.C., dat is -
naar de ervaring leert - voor jonge landen in de derde wereld soms het enig steunpunt in
hun zoeken naar hun historische identiteit.
Voorlichting is niet alleen onthulling, openbaarmaking, maar omvat volgende de defi
nitie van de commissie Biesheuvel ook toelichting en verklaring. In de nieuwe archief-
gids wordt elke afdeling dan ook ingeleid met een hoofdstukje, waarin de collecties in
hun historische context, hun staatkundige structuur worden getekend en er wordt te
vens vermeld in hoeverre de collecties geïnventariseerd zijn.
Van oudsher dient het archiefwezen als geheugen van de overheid en onderdaan en ter le
ring van het historisch-wetenschappelijk onderzoek. Bij de opstand in 1572 was, zegt een
Amerikaans schrijver Parker, een van de eerste handelingen van de Staten van Holland
om in de provinciale archieven te Gouda een lijst op te stellen van de privileges, waarop
door de Spaanse tirannie inbreuk was gemaakt. Toen veel later, in onze eeuw, menings
verschil bestond tussen het Rijk en Amsterdam over de eigendom van het paleis op de
Dam leverde archiefonderzoek de hoofdstad enige miljoenen op. Nog heel wel herinner
ik me de hartstocht waarmee in de Eerste Kamer Gerretson en Beel debatteerden of de
aanspraak op de betiteling hoofdstad kon worden geboekstaafd met de koninklijke ha-
nepoten in het handschrift van Willem I. Ik behoef ten overstaan van een vertegenwoor
diger van een bezuinigingskabinet niet uit te weiden, met welk een vindingrijkheid Neder
landers de herinnering aan eenmaal gedane toezeggingen verlevendigen.
Maar ook het omgekeerde doet zich voor: dat wij precedenten niet kennen omdat de
historische gegevens niet bekend of toegankelijk zijn. Toen het kabinet Lubbers werd
gevormd ingevolge een informatie-opdracht aan de vice-president van de Raad van Sta
te, leek dat een voortzetting van een lijn die in de zestiger jaren was ingezet door vice-
president Beel. Maar inmiddels had dr. Duyverman uit een bijna onleesbaar geschreven
en in het 't Frans gesteld geheim dagboek van baron Mackay van Ophemert afgeleid,
dat al honderd jaar eerder de vice-president op het eind van het roemruchte ontbin
dingskabinet Heemskerk-Van Zuylen van Nijevelt uit 1866-'68 moeizaam de uiterst im
pulsieve Koning Willem III en de afgemeten afhoudende Thorbecke tot samenspraak
ten behoeve van het volgend kabinet Van Bosse-Fock had gebracht.
Dergelijke abuizen kunnen zich voordoen als niemand verplicht kan worden zijn parti
culiere correspondentie in het Rijksarchief in bewaring te geven of toegankelijk te ma
ken. Ik herinner me, dat er bij de vernieuwing van de Archiefwet omstreeks 1960 tussen
de beide Kamers der Staten-Generaal bijna een competentiegeschil ontstond toen de se
natoren het wetsontwerp afwezen omdat daarin een afgifteplicht werd opgelegd aan
particulieren, die archiefstukken, welke uit hun aard bij de overheid thuishoorden, in
hun bezit hadden. De techniek bracht de oplossing via foto-afdrukken. Maar het on
weer rammelde na toen later in de Tweede Kamer Oud en Burger zich afvroegen of de
Eerste Kamer zich niet een verkapt recht van amendement had bedongen. Interessant is
achteraf vast te stellen, dat de ontwikkeling een heel andere kant is uitgegaan dan toen
werd voorzien. Leek toen waarschijnlijk dat particulieren het archief nog maar mond
jesmaat zouden voeden, tegenwoordig gaan steeds meer, ook nog levende, politici ertoe
over hun archieven bij het Rijksarchief in bewaring te geven. In het overzicht kunt U le
zen, dat niet alleen de stukken van Romme, Vondeling, Tilanus en Beernink hier al be
waard worden, maar dat oud-staatssecretaris Vonhoff alvast een voorschot heeft geno
men, evenals Van den Bergh. Ik heb me laten vertellen, dat zelfs al een heel kabinet van
oud-ministers hier op bezoek is geweest om over de overbrenging van hun stukken te
spreken.
Het valt op, dat bij sommige collecties het sterretje ontbreekt, dat aangeeft dat de toe
gang aan bijzondere beperkingen is onderworpen. Dat betekent dat het Rijksarchief nu
ook historisch onderzoek, dat zich op het jongste verleden concentreert, kan voeden.
Terecht betrok dr. Maas in zijn boek over de kabinetsformaties dan ook het Rijks
archief in zijn dank.
Die ontwikkeling zal er toe leiden - dunkt me -, dat de termijn van 50 jaar voor de over
brenging van overheidsdocumenten weer in discussie komt. Met de naleving daarvan is
het toch al wat wonderlijk gesteld. Wie de moeite neemt de jaartallen achter de departe
mentale collecties te vergelijken, die kan een paar vrolijke minuten beleven aan de con
clusie, welke en hoeveel openbare diensten zich aan het wettelijk voorschrift houden.
De ministerraad heeft het goede voorbeeld gegeven door zijn notulen over de periode
1833-1960 hierheen te brengen en de termijn van inzage tot 25 jaar terug te brengen.
Om de stelling uit te werken, dat die termijn van 50 jaar op zijn minst nageleefd maar
eigenlijk gehalveerd zou moeten worden, zou een collegeuur nodig zijn. Ik zal het ech
ter bij dit Leids kwartiertje laten, met de voorspelling dat we ons van die termijnverkor-
ting toch niet met een Jantje van Leiden zullen kunnen afmaken.
[231]
[230]
