De betekenis van het staatsarchief Münster voor de
Nederlandse geschiedvorsing
Als ik de bedoeling van het mij door den heer voorzitter aangeboden thema goed
begrepen heb, gaat het er niet zo zeer om, u hier een meer of minder groot aantal
cymelias, d.w.z. afzonderlijke spectaculaire archivalia op te sommen, die voor u
zelf of voor de Nederlandse geschiedenis misschien interessant zijn, als wel om
u bekend te maken met al, wat een Nederlandse geschiedvorser principieel en
redelijker wijze bij ons in het staatsarchief in Münster mag verwachten.
Wat is het staatsarchief Münster en waarvoor is het competent?
Evenals de rijksarchieven in Nederland is het staatsarchief in Münster voor alle
archiefstukken, afkomstig van een openbare administratie in de provincie West-
falen, competent, met één beperking.
Voor de moderne administraties heeft een zodanige splitsing plaatsgevonden, dat
in Detmold Oostwestfalen in 1952 een nieuw archief is gesticht, dat sinds
1957 staatsarchief heet en behalve voor het oude landsarchief van het vorstendom
Lippe, dat in 1947 in Nordrhein-Westfalen werd ingelijfd, ook voor de moderne
archivalia van dit land en van het daarmede verenigde Regierungsbezirk Minden,
dat tot dusverre deel uitgemaakt had van de provincie Westfalen, competent is.
De archivalia uit het Reg. Bez. Minden, nu met het land Lippe het Reg. Bez.
Detmold vormend, uit de Pruisische tijd, d.w.z. vanaf 1815, zijn in 1963/64
naar Detmold overgebracht.
Met het nieuwe staatsarchief in Detmold is sinds 1964 ook verenigd het zoge
naamde Personenstandsarchiv voor de landsdelen Westfalen en Lippe, waarheen
alle bewijsstukken van de burgerlijke stand sinds 1815 moeten worden overge
bracht, d.w.z. de dubbelen van de kerkboeken, de dubbelen van de registers van
de burgerlijke stand, de papieren over de militaire invalidenverzorging, de bij de
Kreise en vanaf 1848 bij de gerechten in de 19de eeuw en in de nazi-tijd gehou
den registers over de burgerlijke stand van de joden enz.
Daarentegen blijven de historische archieven uit het oude Reg. Bez. Minden,
dus b.v. van het sticht Paderborn, van Corvey, Herford of Minden in Münster.
De voor u b.v. interessante archivalia van het klooster Abdinghof in Paderborn
over de kelnerij Putten in Gelderland zijn en blijven in het staatsarchief Münster.
Een paar getallen over de grootte van het Münsterse staatsarchief:
Wij hebben laatst 95.000 charters geteld, waaronder ruim 700 diplomata van de
keizers en koningen sinds 813, behalve de zeker nog 1015.000 stukken, die
nog bij andere archivalia in de verschillende archiefbestanddelen berusten.
Ruim 10.000 strekkende meters van ca. 35 cm hoogte Akten, zoals wij zeggen,
wat volgens de Nederlandse terminologie dan bundels en series zijn. Ongeveer
[36]
2500 handschriften, 17.000 kaarten, 2000 met wapens (kwartierstaten) beschil
derde bewijzen van adel enz. enz.
Behalve de historische en moderne archieffondsen uit staatsbezit heeft het staats
archief in Münster natuurlijk in de loop der laatste 100 jaren ook een groot aantal
archieven uit stedelijk of privé-bezit als deposita overgenomen.
Om nu de betekenis van het staatsarchief Münster voor de geschiedenis van
Nederland en vooral van de oostelijke provincies van uw land beter te kunnen
beoordelen, lijkt het mij niet overbodig, maar toch wel heel praktisch te zijn, u
een kort overzicht te geven over de geschiedenis van het archief in Münster1,
dat tot op de dag van heden, als wij alle kleine en grote, algemene en speciale
administraties, gerechten, stads- en familiearchieven enz. meetellen, ruimschoots
1200 verschillende archieffondsen opgenomen heeft, grote en heel grote met
duizenden bundels, dossiers of series, kleine en heel kleine, bestaande uit een
enkel dossier of zelfs uit een, twee of drie akten of oorkonden.
Gelukkig komen van deze 1200 fondsen dan toch maar een zeer klein gedeelte
voor de betrekkingen tussen Nederland en Westfalen in aanmerking.
Een voor de eerste oriëntering bruikbare gids heeft in 1962 kollega Dr.
Richtering geschreven: 'Die Bestande des Staatsarchivs Münster, Kurzübersicht',
Münster, 1962.
De provincie Westfalen. die in 1815 dus precies 150 jaren geleden als
nieuwe Pruisische administratieve eenheid in werking trad, was de erfgenaam en
opvolger van al die wereldlijke en geestelijke landen en instellingen geworden,
die binnen zijn grenzen gelegen hadden.
Principieel had dus ook het staatsarchief Münster als het enige staatsarchief in
de provincie de erfgenaam van alle archieven van deze landen en instellingen
moeten worden, maar jammer genoeg is dit niet overal het geval geweest.
Juist voor het westen van de provincie ontbreken in het staatsarchief een groot
gedeelte van deze oude archieven. Maar daarover zullen wij nog te praten
hebben.
Het heeft vooral lang geduurd, tot uit deze archieven, die over het gehele land
verspreid lagen, één staatsarchief geworden is.
Voor een beter inzicht in de geschiedenis van het staatsarchief Münster mag ik
heel kort even het ontstaan van de provincie Westfalen recapituleren.
Tot Westfalen nu niet als Pruisische provincie van 1816, maar als groter
ethnografisch begrip gezien behoorde tijdens het ancien régime de geestelijke
stichten Münster met zijn Ober- en Niederstift, Osnabriick en Paderborn, het zo
genaamde hertogdom Westfalen dat we vandaag Sauerland noemen en het
Vest Recklinghausen, alle twee deel uitmakend van het keurvorstendom Keulen,
verder de aan de kroon van Pruisen behorende graafschappen Mark, Ravens-
berg, Tecklenburg-Lingen en het voormalig sticht Minden, ook Pruisisch sinds
1 Voor het volgende Gerhard Pfeiffer, Das Preussische Staatsarchiv zu Münster (West
falen, 15, 1930, S. 170175) und Johannes Bauermann, Das Staatsarchiv (Das Schone
Münster 10, 1938, S. 97—112 Heft 7).
[37]
