220
geldt dit in veel mindere mate voor de archieven van het Hof en de Reken
kamer te Arnhem tot 1580. Overeenkomstige bestuurs- en rechtscolleges hebben
vanaf dat jaar hun functies uitsluitend in het Overkwartier uitgeoefend, zodat
het grootste gedeelte van hun archieven thans in Maastricht berust. Met uit
zondering evenwel van bepaalde bestanddelen die als gevolg van de lots
wisselingen en de verdeling van dit gebied in Brussel en Düsseldorf terecht ge
komen zijn.
Maastricht en de Staatse Landen van Overmaas vanaf 1632, het Staatse ge
deelte van het Overkwartier vanaf 1702, werden in tegenstelling tot de soevereine
zeven provinciën rechtstreeks door de Generaliteit bestuurd. De resolutiën en
andere basisreeksen, in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage, van de
archieven van de Staten-Generaal, bij wie het zwaartepunt in de wetgevende,
van de Raad van State, bij wie het zwaartepunt in de bestuursmacht over de
Generaliteitslanden lag, zijn voor de Limburgse geschiedenis in de 17e en 18e
eeuw dan ook volstrekt onmisbaar. De heer Japikse wees mij o.a. op de
..Binnenlandsche verbaelen van Maastricht de rapporten van de commissa-
rissen-deciseurs van de Staten-Generaal die in de even jaren in genoemde stad
de wet verzetten en hun sanctie gaven aan de besluiten van de magistraat.
Van even groot belang is een overeenkomstige reeks verbalen van Maastricht
en de landen van Overmaas van de gecommitteerden die in de oneven jaren
door de Raad van State naar het verre zuiden werden gezonden om de garni
zoenen en fortificaties te inspecteren, de geestelijke domeingoederen, tienden
en tollen te verpachten en lopende zaken af te doen. Een bouwgeschiedenis
b.v. der voor de Hervormden gebouwde of aan hen overgedragen kerken in
Zuid-Limburg is zonder deze rapporten ondenkbaar; men ontmoet er tevens
pikante bijzonderheden zoals een voorstel in 1667 om de halve binnenstad van
Maastricht af te breken voor de aanleg van een ravelijn bij de Maasbrug. Het
zelfde karakter hebben de „Verbaelen van de Maes van de gecommitteerden die
op ongeregelde tijden een inspectietocht door alle Staats-Limburgse landen maak
ten, met inbegrip van het Overkwartier. Van groot belang is ook de onlangs
door Maurice Yans onderzochte inhoud van de Loketkas,8) een verzameling
stukken van allerlei aard, geseponeerd om de Staten-Generaal over actuele
kwesties, o.a. tolgeschillen met Luik en de verpanding van heerlijkheden in de
Landen van Overmaas in te lichten. Voor de bestudering van de Maashandel
kan men niet voorbijgaan aan de rekeningen en tollijsten van de Admiraliteit op
de Maze, die door comptoiren te Maastricht, Venlo en Stevensweert de scheep
vaart controleerde evenmin, om een ander depot te noemen aan het Stads
archief van Dordrecht.") De procesdossiers van de Raad van Brabant te
's-Gravenhage, de opvolger voor de Staatse Landen van Overmaas van het
roemruchte rechtscollege te Brussel, berusten thans in de rijksbewaarplaats te
's-Hertogenbosch.
Eerst in 1632 is de Republiek in het Maasdal doorgedrongen; door laksheid
en de tegenzin van Holland tegen avonturen in een afgelegen, katholieke streek
liet zij tenslotte de helft van de Landen van Overmaas en het gehele Over
kwartier in Spaanse handen; in de 18e eeuw bleef, na de amputatie bij de vrede
van Utrecht, het Spaanse Overkwartier, thans onder Oostenrijkse soevereiniteit,
voortbestaan. Overziet men de Limburgse geschiedenis tot 1795 in haar geheel,
dan blijkt het aandeel van de Staatse soevereiniteit niet bijzonder groot en kan
men in Brussel meer en ouder bronnenmateriaal verwachten dan in de reeds
221
besproken bewaarplaatsen. Tijdens de studiedagen van verleden jaar gaf prof.
Et. Sabbe een uiteenzetting van de nog weinig ontgonnen rijkdommen aan docu
menten in het Algemeen Rijksarchief van België welke voor de vaderlandse ge
schiedenis van belang zijn. Op gevaar af in herhaling te treden meen ik toch op
enige bestanddelen, welke met name voor de bestudering van Limburgs verleden
onmisbaar zijn, de aandacht te moeten vestigen.
In Brussel10) waren, met uitzondering van de Grote Raad van Mechelen,
alle centrale bestuursorganen gevestigd. Hier berusten dan ook de archieven
der drie in 1531 gereorganiseerde collaterale Raden: de Raad van State, de
Priveeraad en de Raad van Financiën, wier gezag door het verloop van de
tachtigjarige oorlog tot de Zuidelijke Nederlanden werd beperkt. Hun adviezen
en beslissingen zijn, evenals de stukken van de Secretarie van Oorlog en Vrede,
voor de grote lijn der gebeurtenissen, ook in het Maasdal, van fundamenteel
belang; in mindere mate zijn zij dit voor de plaatselijke geschiedenis, daar het
Overkwartier en de Spaanse Landen van Overmaas een eigen bestuursorgani
satie behielden, wier autonome bevoegdheid eerder met die van de zeven ge
westen der Republiek dan met die van de Generaliteitslanden te vergelijken is.
Doch ook voor de interne geschiedenis zijn van het grootste belang de ar
chieven van de Brabantse Rekenkamer te Brussel, waar de rentmeesters van
de hertog voor Maastricht en de Landen van Overmaas, vanaf 1684 ook die
van het Overkwartier ,hun jaarlijkse rekeningen aflegden en waar bovendien
octrooien, rentebrieven, remissies en leenverheffingen werden geregistreerd. De
perkamenten rolrekeningen van de Brabantse schouten en rentmeesters te Maas
tricht uit de 14e eeuw behoren tot de oudste reeksen van deze aard in de
Nederlanden,11) na 1403 worden zij in honderden registers voortgezet, voor
Maastricht en Staats Overmaas tot 1632, voor de Spaans-Oostenrijkse gebieds
delen tot 1795 toe. Ook de Brusselse Rekenkamer beschikte over een omvang
rijk fonds van bewijsstukken voor de eigendommen en rechten van de soeverein,
een trésor des chartes, die voor Brabant, het hertogdom Limburg en de Landen
van Overmaas ongeveer 20.000 originele oorkonden omvat. Afgezien van de
zg. Vilvoordse charters die krachtens de vrede van Munster aan de Republiek
werden uitgeleverd en een aantal naar Wenen afgedwaalde stukken, berust
het corpus van dit oude, belangrijke fonds nog steeds te Brussel. Rekeningen
en oorkonden vormen een onuitputtelijke bron voor alles wat het ancien régime
als domeingoed beschouwde: beden, munten, tollen, land en huizen, vesting
werken, mijngroeven en heerlijke rechten.12) Hier treft men b.v. het charter
aan, waarbij koning Philips van Zwaben in 1204 Maastricht in leen gaf aan
de hertog van Brabant en hem aldus de weg naar het Oosten openstelde.
Minder bekend, geringer van omvang doch rijk aan gegevens op alle gebied,
van dorpschicanes tot de hoofddata van de gewestelijke geschiedenis toe, is
het archief van de Jointe des Terres contestées,13) dat enige overeenkomst
vertoont met de Loketkas te 's-Gravenhage. Deze Jointe werd, aan de voor
avond van de Oostenrijkse successieoorlog, in 1740 te Brussel in het leven
geroepen als een adviescommissie bij geschillen met het buitenland: vooral
grensgeschillen, doch ook conflicten over rechterlijke bevoegdheden, de aanleg
van wegen, douanetarieven en dergelijke. Hiertoe bracht zij uit de archieven
van andere lichamen een omvangrijke documentatie bijeen, die voor de ver
brokkelde Limburgse grenslanden, waar de conflictstof steeds voor het grijpen
lag, ongemeen waardevol is. Men vindt er het archief van Spaanse zijde
