34
Hoe dit alles zij als aanknoopingspunt voor nadere dateering
kunnen wij voorloopig slechts gebruik maken van vaststaande topo
grafische veranderingen in de steden en van toevallige gegevens,
die op de kaarten vermeld zijn. Wij laten hier volgen, wat wij uit
verscheidene bronnen te weten kwamen.
Toen de beide bewaard gebleven deelen van het in Madrid be
rustende „net-exemplaar" in het Rijksarchief te 's-Gravenhage tijdelijk
waren gedeponeerd, bestudeerde de toenmalige Haagsche Gemeente
archivaris A. Servaas van Rooyen de kaart van Den Haag en hij
zag bovenaan op het wit van de kaart het jaartal 1545 staan Volgens
Ouverlaux komt ook op de kaart van Vlissingen het jaartal 1545 voor. 2)
Volgens Dr. W. S. Unger moet ook de kaart van Middelburg
vóór 1550 gedateerd worden, omdat de in dat jaar tot stand gebrachte
uitbreidings- en verdedigingswerken aan de Zuid- en Oostzijde van de
stad er nog niet op zijn weergegeven.3)
Ook Brussel schijnt tusschen 1550 en 1554 in kaart te zijn gebracht,
daar het kanaal van Willebroek, dat in 1550 tot aan de muren van
Brussel gegraven werd en in 1554 binnen de stadswallen verlengd
werd, wèl buiten maar niet binnen de ommuring is geteekend.4)
De kaart van Rotterdam is van vóór 10 juli 1563, toen een hevige
brand een deel van de stad verwoestte.5)
In 1865 deed Mr. G. de Vries een poging om de Noord-Hollandsche
stadsplattegronden nader te dateeren. Als grensjaren vond hij voor
Alkmaar 1532—1561, voor Enkhuizen 1542-1560, voor Hoorn 1532
1561, voor Amsterdam na 1556, voor Weesp en Muiden vóór de uit
voering van het octrooi van 1552.6) Op de kaart van Hoorn staat
het gedeelte van het riviertje de Gouw (tusschen de Groote Kerk en
het tegenwoordige Stadhuis), dat in 1561 gedempt is, nog als water
geteekend. De opname is dus vóór 1561 geschied.7)
A. Servaas van Rooyen. Bij het kaartje (van Iacob van Deventer) van
Den Haag. Haagsch jaarboekje, 6de jaargang (1894), blz. 113—115. Bij gelegenheid moet
eens gecontroleerd worden of het een contemporaine aanteekening betreft.
'•0 E. OUVERLAUX. Postface a l'atlas des villes de la Belgique au 16e siècle.
Plans de ]AtQUES DE DEVENTER (1924), bij de laatste aflevering van de Belgische
reproductie-uitgave.
3) Dr. W. S. UNGER. Bespreking van de reproductie-uitgave Nl|HOFF FRUIN.
Tijdschrift voor geschiedenis, 39ste jaargang (1924), blz. 354 356. Dezelfde: De monu
menten van Middelburg (Maastricht 1941), blz. 3.
4) Volgens de toelichting bij de kaart van Brussel in de Belgische reproductie-
uitgave.
5) H. W. Unger De oudste plattegrond-kaart van Rotterdam. Rotterdamsch
jaarboekje, 3de jaargang (1892\ blz. 209 220.
6) Vgl WIEDER a. w. blz. 77, die het waarschijnlijk acht, dat |ACOB VAN DEVENTER
evenals anderen oudere kaarten als voorbeeld heeft gebruikt. Ik acht dit niet aannemelijk.
■De aanteekeningen van Mr. De VRIES berusten in het Rijksarchief te Haarlem.
7) C. KERKMEYER. De historische schoonheid van Hoorn (Amsterdam 1941),
blz. 18.
35
Op de kaart van Alkmaar ontbreekt de z.g. „Steesloot" (ongeveer
van het woord „West" recht op de stad aanloopend), die in 1564
is gegraven. De „Vroonermeer" (tegen de bovenrand, rechts van het
woord „Noordt is nog onbedijkt. Het octrooi van bedijking is van
28 November 1562 en de bedijking werd in 1562 ter hand genomen,
Als no. 10 van de Prentverzameling van het Gemeentearchief te Alkmaar
wordt een kaart, in 1564 door Louis Pietersz. vervaardigd, beschreven,
waarop de bedijkte Vroonermeer voor komt. De kaart van Van Deventer
is dus uiterlijk van 1562. De z.g. „Kaksloot" (excusez Ie mot!), nu
Breedsloot, achter het stadhuis, werd gedempt in 1560. De kaart geeft
de toestand weer na de demping en dateert dus van na 1560, en
moet dus ongeveer in 1561 geteekend zijn.
Op de plattegrond van Amsterdam zijn kolommen, steenen pilaren,
afgebeeld. Deze pilaren met het stadswapen erop werden geplaatst
volgens een vroedschapsresolutie van 1554. Deze kolommen komen
voor op Van Deventer s kaart o.a. één ten Oosten van de kerk der
Leprozen. De kaart dateert dus van 1554 of later.2)
Op de kaart van de stad Deventer vinden wij nog niet het bastion
„Graaf van Buren dat in 1558 tot stand kwam. De plattegrond werd
dus vóór 1558 geteekend.3)
Tenslotte is er maar één kaart, jammer genoeg niet van een
Noord-Nederlandsche stad, maar van het toen tot Luxemburg behoo-
rende stadje Damvillers, waar een duidelijke contemporaine aantee
kening op de plattegrond zélf voor komt. Bij een van de (toen nieuwe)
bastions is n.l. bijgeschreven: „Nova haec moles facta est Anno 1564
Christoffero a Mondragon gubernatore 4) Deze kaart is dus in 1564
of later geteekend.
Onze conclusie uit dit alles is, dat alle plattegronden van Jacob
van Deventer de steden w'eergeven in de toestand van 1572 of vroeger.
Zoolang wij niet de beschikking hebben over gedetailleerde archivalische
gegevens, die ons vertellen in welke jaren Van Deventer zijn platte
gronden maakte en in welke volgorde hij de steden in kaart bracht
kunnen wij slechts trachten op grond van vaststaande topografische
gegevens den terminus a quo nader te bepalen.
Alles volgens mededeelingen van den Gemeentearchivaris van Alkmaar, den
heer TH. P. H. WORTEL.
2) W. F. H. OLDEWELT. De limieten van Amsterdam's rechtsgebied sedert 1342.
Amstelodamum, 30ste jaarboek (1933), blz. 39 52.
3) Mr. H. KRONENBERG. Deventer topographie (Deventer ^923\ bl. 18 en 19.
L Er staat op de minuut-kaart, die ik in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel
raadpleegde, 1564 en niet 1560, zooals soms ten onrechte is gelezen.
