154
vorm weder in het wapen der gemeente Helmond is binnengeslopen,
zooals door mij in de volgende regels zal worden aangetoond.
Het middeleeuwsche Brabantsche staatsrecht kende naast de gewone
dorpen ook geprivilegieerde plaatsen, welke vrijheden genoemd werden.
Dat sommige van deze laatste weder bovert hare soortgenooten bevoordeeld
en door uitbreiding der privilegiën tot stad verheven werden, doet voor
het oogenblik niet ter zake; genoeg zij het, dat vele der Brabantsche
vrijheden en steden, in het bijzonder in de voormalige meierij van 's Her
togenbosch, als symbool een boom gevoerd hebben Gewezen worde
op 's Hertogenbosch, Oerle, Oirschot, Someren en Waalwijk en buiten de
Meierij op Herenthals, welk getal door bestudeering der oude zegels
gemakkelijk zou te vermeerderen zijn. Immers het zegel der gemeente was
een der voornaamste, zoo niet de voornaamste plaats, waarop het gemeen
telijk symbool werd afgebeeld.
Helmond heeft oudtijds eveneens dien boom gevoerd, bewijze het
contrazegel der stad, dat aan een acte van het jaar 1355 gehangen is 2).
Wat voor soort boom destijds hiermede bedoeld mag zijn, is gemakkelijk
op te lossen: een eikeboom, zooals de bladeren op het zegel duidelijk
aangeven. Het zelfde is het geval met het (jongere) zegel van Oirschot.
Maar toch is men geneigd te twijfelen, of dit niet eene latere interpretatie
van het symbool is. De boom op het zegel van Herenthals, dat in het
jaar 1259 voorkomt, wordt als een appelboom beschreven, de boom van
's Hertogenbosch, hangende aan een zegel eveneens van 1259, als eene
linde en vertoont bladeren van afgeronden, ja hartvorm 3). Nu is het
mogelijk, dat deze vormen schematisch zijn aangegeven en dat men slechts
het begrip „boom" heeft willen afbeelden, maar dan rijst toch de gedachte
waarom, en welke boom oudtijds zulk eene groote beteekenis gehad heeft.
Is het de „peridexe", de geheimzinnige boom uit het Bestiarium, zooals
E. Gevaert in zake het wapen van Herenthals meent4)? Ik voor mij ben
eerder geneigd aan eene rechtskundige beteekenis van dit beeld te denken,
het te houden voor eene afbeelding der linde, onder wier takken de
naburen bijeen kwamen, recht werd gesproken, administratie gevoerd en
markt gehouden, die derhalve met recht als symbool der gemeentelijke
vrijheden kon gebezigd worden.
Helmond, in het jaar 1314 nog eene vrijheid genoemd, wordt in,
1329 als eene stad betiteld, waaruit volgt, dat tusschen beide jaren stads
rechten verleend zijn en dus, hetgeen in dit betoog meer belang inboezemt,
een stadszegel moet gesneden zijn. Het oudst bekende zegel van Helmond
hangt aan de reeds hierboven vermelde acte van het jaar 1355. De voor
stelling is evenwel zoo primitief en de lettervorm van het randschrift zoo
archaïstisch, dat men redelijkerwijze moet aannemen, dat dit zegel ouder
is en dus, omdat het randschrift luidt: sigillum burgensium et opidi de
Helmont, waarschijnlijk het zegel, dat tusschen 1314 en 1329 is aange
maakt Dit zegel vertoont den populairen helm, destijds als een pothelm
met vlakken top afgebeeld, en als helmteeken drie bebladerde eiketakjes,
op het middenste waarvan een vogel gezeten is. Blijkbaar doelt de helm
op de eerste vier letters van het woord Helmond, hoewel het duidelijk
is, dat er geen taalkundig verband tusschen beide woorden bestaat, waarvan
het laatste uit de deelen „hel" en „mond" is samengesteld. Minder voor
de hand ligt het om in het helmteeken den boom terug te vinden, thans
door de omstandigheden tot enkele takjes gereduceerd, terwijl eene toe
vallige versiering van dien boom, een vogeltje, tot abnormale grootte en
gewicht is uitgegroeid. Dit vogeltje is niets essentieelshet behoort evenals
draken tot de bekende versieringsmotieven van Romaansche zegels. Het
Bergen-op-Zoomsche zegel van het jaar 1355 vertoont bijvoorbeeld een
driehoekig wapenschild, terwijl de overblijvende ruimte van den omtrek
aangevuld is met een vogel en twee (ongevleugelde) draken; het zegel
van Herenthals van het jaar 1259 aan den voet van den boom een der-
gelijken draak, dat van 1355 daarentegen vier vogeltjes, in den top van
den boom gezeten 2).
Men ziet dus in het zegel der stad Helmond twee teekens vereenigd
het symbool der geprivilegiëerde gemeente en het plaatselijk symbool en
dit op eene even eigenaardige als origineele wijze 3).
Het verdient opmerking, dat enkele plaatsen, die tot heden niet als vrijheid
of stad bekend, staan, oudtijds den boom gevoerd hebben zooals Heeze-en-Leende
en Waalre. Daarnaast zijn er verschillende Brabantsche steden of vrijheden, die eene
burgt of stadspoort voeren, zooals Antwerpen, Breda, Duisburg, Eersel, Genappes,
St. Oedenrode, Oisterwijk en Tilburg, hetgeen het vermoeden wettigt, dat ook deze
plaatsen een gemeenschappelijken rechtstitel van ontstaan of wijziging van hare
rechten hebben en het symbool daarvan in haar zegel of wapen hebben opgenomen.
2) Algemeen Rijksarchief te Brussel, Charters van Brabant No 892; Oud-archief
der gemeente 's Hertogenbosch, Groote stadskomme No. 121.
3) Alg. Rijksarch. te Brussel, ibid. Nos. 69 en 71.
4) E. Gevaert, Héraldique des provinces beiges, 1918 fol. 74.
155
Het stempel van dit zegel, eene bronzen plaat met bronzen ringvormig
handvat, berust in de verzamelingen van het Provinciaal Genootschap van Kunsten
en Wetenschappen in Noord-Brabant.
Zie de beide acten inKrom en Sassen, Oorkonden betreffende Helmond,
fol. 14 en 21.
2) Alg. Rijksarch. te Brussel, ibid. Nos. 69 en 892. Deze draak en vier vogeltjes,
die op twee verschillende zegels van Herenthals voorkomen, hebben Gevaert tot
de meening gebracht, als zou de boom van Herenthals eene gewijde beteekenis
hebben: „l'arbre mystérieux qui sert de refuge aux colombes, parceque sa seule vue
fait fuir les serpents."
a) Vergelijk hiermede het oude zegel van Antwerpen, dat een burgt of ves
tingmuur vertoont als symbool der geprivilegiëerde pos'tie (zie noot 1 blz. 154), van
welks kanteelen banieren uitsteken, versierd met eene hand, het locale distinctief, dat
voor degenen, die het Antwerpsche dialect kennen, op gelijke lijn met den helm van
Helmond staat.
