De Sovjet-Unie voerde vanaf de Kroetsjov-periode een politiek van archiefrestitutie
naar de voormalige Oostbloklanden. Een eerste omvangrijk archief transport vertrok
in 1956 richting Oost-Duitsland. Deze operatie werd gevolgd door verdere over
drachten naar Oost-Duitsland (1957,1959) en transfers aan Joegoslavië (1956),
Polen(1956,1961,1963),en Moldavië (1960). In totaal werden door de Sovjet
regering - alleen al aan de Duitse Democratische Republiek - meer dan twee miljoen
archiefdossiers overgemaakt (inclusief de vele dossiers van het Reichssicherheits-
hauptamt, die in de Stasi-archieven werden opgenomen).
Vanaf 1991 werd deze archiefpolitiek verlaten. Archiefclaims en - restitutie werden
voortaan op een totaal andere manier benaderd door Moskou. Toen de Moskouse
archiefdepots zich in 1992 openden voor onderzoek kwam een gestadig restitutie
proces naar West-Europese landen op gang. De meeste operaties zouden meer dan
een decennium aanslepen alvorens tot tastbare resultaten te komen.15 Sedert 1993
zijn op die manier archieven huiswaarts gekeerd naar zeven landen: Frankrijk
(1993/1994, 2000), Liechtenstein (1997), Groot-Brittannië (2000), Nederland
(2001), België (2002), Luxemburg (2003) en Oostenrijk (2009). Daarnaast was er
ook de teruggave van het Oostenrijks Rothschildarchief aan het Rotschild Archive in
Londen (2004). In al deze dossiers bleken de onderhandelingen over restitutie een
moeizaam proces. De attitude van de Russische gesprekspartners was gebaseerd op
het idee van 'uitwisseling', waarbij de teruggave van archiefmateriaal niet kon
zonder een gelijkwaardige 'return' door de tegenpartij. Verdere restitutie, onder meer
naar Polen, is en blijft onzeker, terwijl er een embargo wordt ingesteld voor teruggave
aan Duitsland. In die context blijft de praktische afhandeling van de archief erfenis
van de Tweede Wereldoorlog een actueel thema. Terwijl het onderzoek dat inter
nationaal wordt gevoerd verdere inzichten oplevert over de rol en betekenis van
archieven in oorlogstijd.
Over de precieze omvang van de archivalische oorlogsbuit die in Moskou werd
opgeslagen zijn - tot op vandaag - overigens weinig gegevens beschikbaar. Maar feit
is dat zowel nazi's als sovjets in oorlogstijd enorme inspanningen leverden inzake
archiefbeleid. Dit vanuit een totalitaire visie waarbij controle over archiefmateriaal
gezien werd als voorwaarde om de geschiedenis zelf te kunnen beheersen. Macht en
controle over de bouwstenen voor de geschiedschrijving was daarvoor noodzake
lijk.16
Na de Tweede Wereldoorlog zijn bij internationale conflicten opnieuw grote hoeveel
heden archiefmateriaal versleept. Tijdens de Golfoorlog in 1991 namen de Koerden
in Irak bijvoorbeeld ca. 18.000 ton archiefmateriaal in beslag van de geheime politie,
lokale bestuurders en de Baath-partij in de drie noordelijke Koerdische provincies en
mogelijk ook persoonsdocumenten als bewij smateriaal voor schending van mensen
rechten. Het materiaal wordt nu bewaard bij de universiteit van Colorado. In diezelf
de oorlog namen Irakezen de archieven van het ministerie van Buitenlandse Zaken
van Koeweit mee naar Bagdad.17
Het thema van dit jaarboek is helaas nog steeds actueel. Dagelijks worden we
geconfronteerd met berichten over bombardementen, verlies aan mensenlevens,
miljoenen vluchtelingen en vernietiging van cultureel erfgoed in diverse landen,
waaronder Irak, Afghanistan, Mali en Syrië. Tijdens oorlogen in de twintigste eeuw
zijn veel bibliotheken en archieven verloren gegaan.18 Sinds 1996 probeert het
International Committee of the Blue Shield (ICBS) als een soort Rode Kruis voor cul
tureel erfgoed zoveel mogelijk te redden. De commissie werd opgericht ter uitvoering
van de in 1954 te Den Haag opgestelde Convention for the Protection of Cultural
Property in the Event of Armed Conflict. 'Blue Shield' verwijst naar het blauwwitte
schildje ter markering van monumenten, historische gebouwen, musea etcetera.
ICBS is een samenwerkingsverband van International Council of Archives (ICA),
International Council of Museums (ICOM), International Council of Monuments and
Sites (ICOMOS), International Federation of Library Associations and Institutions
(IFLA). Ook al hebben veel landen de conventie getekend en zijn er inmiddels tien
tallen nationale commissies gevormd, in de praktijk blijkt internationaal recht voor
de bescherming van cultuurgoed in tijden van gewapend conflict moeilijk te hand
haven.19 Hetzelfde geldt voor het nakomen van internationale afspraken tussen
staten over inbeslagname van overheidsarchieven en administraties van de vijand in
oorlogstijd en teruggave als de vrede getekend is. De realiteit is meestal anders en
buitengewoon complex. Bovendien is er mede naar aanleiding van de internationale
tribunalen voor voormalig Joegoslavië en Rwanda internationaal nu veel meer
aandacht voor het belang van archiefmateriaal over schending van rechten van indi
viduele burgers en mensenrechten in het algemeen.20
De bijdragen in de bundel
Gelet op het omvattende en veelzijdige karakter van het thema 'de rol van archieven
in de gewapende strijd om de macht en de macht van archieven tegen het vergeten'
is niet te verwachten dat dit jaarboek meer dan een indruk kan geven van lopende
discussies in ons vakgebied. Het boek is ontstaan uit een samenwerking tussen
Belgische en Nederlandse archivarissen en dat weerspiegelt zich in de inhoud.
Het is niet toevallig dat drie bijdragen van Belgische auteurs, Annelies Nevejans,
Christophe Martens en Timo Van Havere, handelen over 1914-1918. Voor België is
dat immers De Groote Oorlog. In de Nederlandse bijdragen van Daan Hertogs en
van Mieke Bos, in samenwerking met Raymund Schütz en Michiel Schwarzenberg,
komt vooral de Tweede Wereldoorlog en zijn nasleep aan bod. Edwin Klijn beschrijft
aan de hand van drie cases uit de periode 1945-1994 complicaties bij het opsporen of
verbergen van bronnen die van belang zijn voor het reconstrueren van de historische
werkelijkheid van verschillende partijen in een conflict. Het eerste essay, van Thomas
Fitschen, schetst de ontwikkeling van de rechten van staten (volkenrecht) ten
aanzien van het in oorlogstijd beschermen en in beslag nemen van archieven,
INLEIDING
15 Zie bijvoorbeeld de Proceedings of the XXXIst International Conference of the Round Table on Archives,
'War, Archives, and the Comity of Nations (ICA)' (Washington, 1995, September 6-9); Leopold Auer, Disputed
archival claims. Analysis of an international survey: a RAMP study (Parijs 1998).
16 Patricia Kennedy Grimsted, F.J. Hoogewoud, Eric Ketelaar (red.), Returned from Russia: Nazi Archival Plunder
in Western Europe and recent Restitution Issues - with Afterword 2013 (2013); Gustaaf Janssens, 'Zoektocht
naar Belgische archieven in Rusland. Een gesprek met Michel Vermote van Amsab' ,in: Bibliotheek- en
Archiefgids 78 (2009), 15-19; Erik Ketelaar, 'Winterslaap ten einde. Nederlandse archieven in Moskou', in:
Archievenblad 6 (2001), 36-39.
12
RON BLOM, GERD DE COSTER, IRIS HEIDEBRINK, MICHEL VERMOTE
17 Trudy Huskamp Peterson, 'Archives in Service to the State: The Law of War and Records Seizure' in:
Margaret Procter e.a. (red.), Political Pressure and the Archival Record (2006).
18 Zie: Memory of the World: Lost Memory - Libraries and Archives destroyed in the Twentieth Century prepared
for UNESCO on behalf of IFLA by Hans van der Hoeven and on behalf of ICA by Joan van Albada (Parijs 1996).
19 http://portal.unesco.org/culture; www.ancbs.org; zie ook: Archievenblad (2009), 18-21.
20 Huskamp Peterson, 'Archives in Service to the State'.
IB
