Voor de kampelite is essentieel: hoe kunnen ze in de hectiek zorgen dat er geen
gesperrte mensen op transport gaan? Hoe is te voorkomen dat bij elk transport in alle
barakken gecontroleerd moet worden of iemand toch niet onterecht is aangewezen
voor transport naar het oosten? Daarmee zou het systeem van bescherming, en dus
hun eigen macht en zekerheid, ondergraven worden. Er wordt een nieuwe oplossing
gevonden: alle beschermde mensen worden bij elkaar gehuisvest. Daarvoor is een
flinke administratieve klus nodig: op dinsdag 24 oktober worden alle bewoners per
barak genoteerd en vervolgens worden de notaties vergeleken met de centrale barak-
kencartotheek. De operatie zal door ruim 220 mensen worden uitgevoerd. Er wordt
gecontroleerd of één van de zeven 'beschermde' groepen van toepassing is en deze
mensen zullen verhuizen naar speciaal aangewezen barakken.65 Zo wordt er zelfs
ruimtelijk een scheiding aangebracht tussen de geprivilegieerden en de rest, die als
eerste in aanmerking komt voor deportatie.
Velen proberen bij de geprivilegieerden te behoren, of in ieder geval een baantje in
het kamp te krijgen, waardoor men onmisbaar lijkt. Zo zijn er bijvoorbeeld op 29
december 1942 8.339 mensen in het Lager aanwezig, waarvan er maar liefst 3.342
(40%) ingezet worden voor kampwerkzaamheden. Nu werken bijna 200 mensen
voor de Verwaltung, Registrierung en Post;66 ruim tweemaal zoveel als twee maanden
eerder op 19 oktober, als het aantal kampgevangenen even groot is. Desondanks is
geen enkele beschermde status voor de SS heilig en vrijwel iedereen komt uiteindelijk
in aanmerking voor deportatie naar de kampen in het oosten. De worsteling met die
onzekere toekomst en het niet willen opgeven van hoop op een betere toekomst
wordt geïllustreerd door de notitie in een exemplaar van de registers van ingekomen
en verzonden post, dat vanaf 4 januari 1943 wordt aangelegd. Op het eerste binnen
blad heeft iemand genoteerd: "Indien dit boek vol is, als het ooit vol komt, ziet de
wereld er anders uit, wanneer het wordt afgesloten. Jan. '43". Een ander noteert er
weken later onder: En zou het er dan beter uitzien in de wereld? In dit kamp ver
moedelijk wel. Febr. '43". Het boek wordt op 13 juli 1943 afgesloten, op een tiental
regels na volledig volgeschreven.67 Ook op die dag vertrekt er een trein; ditmaal naar
Sobibor met 1.988 mensen, niemand daarvan zal overleven.68
Gezamenlijk belang
De deportaties zullen nog bijna vijftien maanden doorgaan. Trein na trein blijft
naar het oosten rijden, de frequentie van de deportaties vermindert echter wel. In de
eerste zes maanden van 1944 zijn 15 treinen uit het kamp vertrokken, waarvan zes
naar Auschwitz. De andere gaan naar het 'uitwisselingskamp' Bergen-Belsen en het
'geprivilegieerde' kamp Theresienstadt. De SS-kampleiding wordt bang dat er een
einde aan het bestaan van het kamp komt. De kampcommandant laat door een
Joodse gevangene zelfs een filmvervaardigen, die duidelijk moet maken welke
inspanningen voor de Duitse oorlogsindustrie gedaan worden69 en die waarschijn
lijk bedoeld is om de meerderen van de commandant te overtuigen het kamp te laten
voortbestaan. In de laatste vijftien maanden van het kamp vallen de belangen van de
beide bureaucratische systemen, dat van kampgevangenen en SS'ers, opeens openlijk
samen. Niemand wil naar het oosten gestuurd worden, waar een onzekere toekomst
wacht: voor de een in een 'werkkamp', voor de ander aan het Oostfront. Pas op 11
april 1945 eindigt het Duitse bewind, als kampcommandant Gemmeker zijn leiding
neerlegt en zijn pistool overhandigt aan Kurt Schlesinger, het hoofd van de Joodse
kampadministratie.70 Vervolgens krijgt het kamp vrijwel meteen nieuwe functies:
eerst als interneringskamp voor gearresteerde politieke delinquenten, later als
opvangkamp van uit Nederlands-Indië gerepatrieerde Molukkers. En ontstaan er
nieuwe registraties, nieuwe informatiesystemen; door andere mensen gevormd, voor
andere doelen ingericht, maar net zo nauwgezet opgezet en beheerd als voor en
tijdens de oorlog.
HOOFDSTUK 8
65 Av, inv. nr. 125.
66 Av. inv. nr. 529.
67 Av, inv. nr. 137. In de deelcollectie komt geen nieuw deel van het register meer voor.
68 NL-NRK Westerborkinventaris, concept 24 november 2011, [34].
69 Met de wereldberoemde beelden van het inladen en vertrekken van de deportatietrein. Zie K. Broersma en
G. Rossing, Kamp Westerbork gefilmd. Het verhaal van een unieke film uit 1944 (Hooghalen/Assen 1997).
70 A. van As, In het hol van de leeuw, 93.
120
DAAN HERTOGS DODELIJKE INFORMATIESYSTEMEN
121
