archiefnummer 250i zijn verzameld op het onderwerp Westerbork. Voor het NIOD
staat in de eerste decennia van zijn bestaan de inhoud en niet de archivistische
samenhang van de stukken voorop; en voor het Rode Kruis geldt dat misschien nog
in veel grotere mate. Dat maakt het onderzoek naar de registratuur problematisch.
Zowel bij het NIOD als bij het Rode Kruis zijn restanten van meerdere administratie
ve systemen samengevoegd en vermengd, vaak niet meer van elkaar te onderschei
den.45
Meerdere bureaucratische systemen
Bij de oprichting van kamp Westerbork heeft niemand voor ogen dat de belangrijkste
functie het verzamelen van met name Nederlandse burgers zal worden, en dat vrijwel
alle toekomstige bewoners na hun vertrek uit Westerbork gruwelijk vermoord zullen
worden. In november 1939 wordt het kamp door de Nederlandse regering gebouwd
om voornamelijk Joodse vluchtelingen uit Duitsland en het voormalige Oostenrijk
te herbergen. Vanaf de oprichting beheren Nederlandse ambtenaren het Vluchte
lingenkamp Westerbork, die voor het grootste deel verantwoording afleggen aan het
departement van Binnenlandse Zaken, vanaf 16 juli 1940 aan het departement van
Justitie. Een veel kleiner aantal is ambtenaar van de gemeente Westerbork.
Ook nadat de SS op woensdag 1 juli 1942 (twee weken voordat de eerste deportatie
trein uit het kamp vertrekt) het kamp aan de verantwoordelijkheid van het departe
ment van Justitie onttrekt, de daadwerkelijke leiding van het kamp overneemt en het
omdoopt tot Polizeiliches Durchgangslager, blijven Nederlandse ambtenaren in het
kamp wonen en werken. Ze behoren nog steeds tot de personeelsadministraties van
Justitie en van de gemeente Westerbork, ook al worden ze door de SS uit in beslag
genomen Joodse tegoeden betaald. Op 1 juli 1942 werken er volgens een personeels-
overzicht 29 Nederlandse functionarissen.46 De inzet van de laatste 13 ambtenaren
wordt door de Duitse kampleiding pas op 1 juni 1944 beëindigd.47 Dan hebben tien
tallen Nederlandse ambtenaren meegewerkt aan het functioneren van een kamp,
vanwaar tot 1 juni 1944 al 83 treinen naar het oosten gereden zijn. De ambtenaren
zorgenvoor de boerderij, de financiële administratie, de bevolkingsboekhouding, en
in de periode vanaf 1 juli 1942 tot januari 1943 spelen de oud-kampcommandant
Jac. Schol en zijn oud-ondercommandant J. Haan een onduidelijke rol in de leiding
van Westerbork. De feitelijke leiding is in handen van de SS, maar beiden functione
ren nog, hetgeen blijkt uit ondertekeningen.48 De Nederlandse organisatie vormt het
eerste bureaucratische systeem in Westerbork dat uit drie onderdelen bestaat.
Naast de ambtenaren die ondergeschikt zijn aan het ministerie van Justitie, heeft
de gemeente Westerbork een aantal ambtenaren in een hulpsecretarie werken. Daar
worden de bevolkingsboekhouding en de burgerlijke stand bijgehouden. Tevens is
een bureau van het Centraal Distributiekantoor in het kamp werkzaam, dat weer
onder het ministerie van Economische Zaken valt.49
De SS vormt de tweede bureaucratie. Zoals beschreven neemt de SS de leiding over,
nadat ze in de maanden voorafgaande aan 1 juli 1942 het kamp flink heeft doen uit
breiden. Het doel is de Joden uit Nederland in Westerbork te verzamelen en vervol
gens naar het 'oosten' te transporteren om te 'werken'In werkelijkheid wacht hen
daar de dood. Van de SS-administraties resteert vrijwel niets; in de maand voor D-day
is veel van de gevangenenadministratie naar Duitsland vervoerd en daar vervolgens
verloren gegaan. Men kan aannemen dat het Duitse administratieve systeem qua
procedures en methoden verwantschap heeft met het Nederlandse. In het register
van verzonden en ontvangen post dat de periode 15 mei 1942 - 31 december 1942
beslaat, is geen verandering te bemerken als de SS op 1 juli 1942 het kamp over
neemt.50 Maar in de administratie zijn terdege aanpassingen nodig. Facturen dienen
voortaan in de Duitse taal te worden aangeleverd,51 zodat de SS kan controleren
waaraan geld wordt uitgegeven. In deze eerste weken worden er veel stempels
geleverd, o.a. met de nieuwe naam Lager Westerbork. Sommige laten zien dat het
bureaucratische systeem groeit: op 13 juli, twee dagen voor het eerste transport naar
Auschwitz wordt een stempel geleverd met onder andere de onderdelen Eingetroffen,
Abgereist, Zurück an Zentralstelle.52 De SS weet dat er tienduizenden mensen gede
porteerd gaan worden; dan dienen er veel kaarten gestempeld te worden. Een belang
rijke verandering is de komst van een telex. De Nederlandse ambtenaren hebben er
geen behoefte aan gehad. De SS wel: er dient snel gecommuniceerd te kunnen
worden. Zo wordt de telex een belangrijk communicatiemiddel bij de transporten.
Bij het derde transport, dat op dinsdag 21 juli 1942 met 932 mensen naar Auschwitz
vertrekt, hoort een aankondigingsbrief met het nummer 46/4253 (gezien het regis
tratienummer lijkt de SS op 1 juli 1942 met nummer 1/42 begonnen te zijn). De
brief wordt op 21 juli vijf keer per telex verstuurd. Om 09.4 5 uur naar het bureau IV
B 4 van Eichmann in Berlijn, dat opdrachtgever is voor het transport naar Auschwitz.
Om 10.00 uur gaat het telexbericht naar de Zentralstelle für jüdische Auswanderung
in Amsterdam, dat verantwoordelijk is voor het oppakken van de Joden. Vijf minuten
later gaat het bericht wederom naar Duitsland: nu naar de Inspektion für die
Konzentrationslager in Oranienburg; de organisatie waar het vernietigingskamp
Auschwitz onder valt. Om 11.00 uur wordt het Nederlandse 'agentschap' van
Eichmann in Den Haag op de hoogte gesteld: bureau IV B 4, dat in Nederland verant
woordelijk is voor het transport. En dan, uren nadat de trein vertrokken is, wordt om
1Z25 uur Auschwitz op de hoogte gesteld dat een transport in aantocht is.54 Dat late
bericht is schijnbaar geen probleem: de trein zal er twee dagen over doen voordat hij
het vernietigingskamp bereikt.55
HOOFDSTUK 8
45 Het artikel van Marieke Bos en Raymund Schütz in dit jaarboek gaat dieper in op de archieven en
collecties van het Rode Kruis. Annemieke van Bockxmeer, voormalig archivaris van het NIOD, werkt aan
een proefschrift over de 'geschiedenis' van de NIOD-archieven en -collecties.
46 De sterkte van de Nederlandse marechaussee voor de bewaking laat ik buiten beschouwing. Nationaal
Archief, Den Haag, ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, 1918-1945
(1981), nummer toegang 2.09.45, inv. nr. 1881.
47 Av, inv. nr. 1863.
48 NL-NRK Westerbork, inv. nr. 421
49 In dit artikel laat ik beide laatste instanties buiten beschouwing.
116
DAAN HERTOGS DODELIJKE INFORMATIESYSTEMEN
50 NIOD, Collectie G&K- deelcollectie Westerbork, inv. nr. 136
51 Av, inv. nr. 365
52 Av, inv. nr. 364.
53 Alle transporten in het telexregister tot en met dat van 10 augustus 1942 hebben ditzelfde briefnummer
46/42.
54 NIOD, Collectie G&K - deelcollectie Westerbork, inv. nr. 138.
55 De trein bereikt Auschwitz op 22 juli 1942, in: D. Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager
Auschwitz-Birkenau 1939-1945, 254.
117
