'Records have power and are a power', aldus professor Ketelaar.97 Archiefstukken zijn
machtsinstrumenten die kunnen worden ingezet om autoriteit en controle af te
dwingen.98 Vooral archieven van veiligheidsdiensten zoals de Sluzba Bezpieczeristwa
kunnen reputaties maken én breken.99 Lustratiewetgeving waarbij de staat de
antecedenten van publieke functionarissen natrekt of onderzoek naar het verleden
van politici (bijvoorbeeld de zaak-Aantjes) illustreren in hele concrete zin de politie
ke macht van archiefstukken.
Ketelaar beschrijft ook hoe archieven instrumenten van zelfbeschikking en bevrij
ding kunnen zijn. Zowel in het Nederland van 1945 als het Polen van 1989 bestond
er een behoefte bij de nieuwe politieke machtshebbers om door middel van acquisi
tie, onderzoek en publicaties de vrijheidsstrijd van hetvolk vastte leggen voor het
nageslacht. Slachtoffers en nabestaanden beschouwden het verzamelen van
documentatiemateriaal en het publiceren hierover als een probaat middel om hun
verhaal - en daarmee dat van hun omgekomen dierbaren - voor toekomstige
generaties veilig te stellen. Erkenning van wat hen was overkomen, rechtvaardigde
hun positie in de nieuwe samenleving-in-opbouw.
Een directe link tussen politieke transitie, machtslegitimatie en archiefvorming is
gelegen in de vervolging en bestraffing van 'daders'. In rechtszaken tegen collabora
teurs, genocideplegers en oorlogsmisdadigers wordt veelvuldig een beroep gedaan op
authentieke documentatie of getuigenverhalen (CABR, Gacaca, UNICTR, IPN).
De rechterlijke macht maakt onderdeel uit van het nieuwe politieke regime.
In de wijze waarop wordt omgegaan met het berechten van 'de schuldigen' schuilt
impliciet de toekomstvisie van de nieuwe machtshebbers. Is de wederopbouw
gediend bij een gruba kreska of juist bij berechting van zoveel mogelijk 'daders'?
Wat wordt als strafbaar beschouwd? De manier waarop een regime omgaat met deze
kwesties sijpelt door naar hoe er wordt aangekeken tegen de rol van archiefinstel
lingen.
Hoe kunnen archiefinstellingen omgaan met de grote maatschappelijke verantwoor
delijkheid die op hen rust in perioden na grootschalig geweld? Allereerst is hetvoor
hen zaak om te waken over de eigen onafhankelijkheid. Dat is makkelijker gezegd
dan gedaan: archiefinstellingen in transitieperioden zijn per definitie gepolitiseerde
organisaties. Het acquisitiebeleid, maar ook het openbaarheidsbeleid volgt direct uit
de wijze waarop er wordt teruggekeken op het recente verleden. Nieuwe machtheb
bers zetten een dikke streep onder het verleden of eisen juist optimale openheid van
zaken. Gegeven het feit dat archiefinstellingen nooit de 'absolute waarheid' beheren
en altijd vanuit een politieke taakstelling opereren, is het van belang dat zij openheid
verschaffen over hun collectiebeleid. Daarnaast moeten archiefinstellingen hun
gebruikers altijd informeren over de context van archieven: de herkomst en
provenance van de stukken.
Archiefinstellingen hebben in perioden na grootschalig geweld doorgaans weinig
bewegingsruimte en zijn overgeleverd aan de nieuwe politieke machtsverhoudingen.
Cruciaal voor de onafhankelijkheid van archiefinstellingen is dat hun professionali
teit wordt gerespecteerd door de nieuwe machthebbers. De 'historische waarheid'
moet nooit van bovenaf worden opgelegd, maar overgelaten worden aan het
46
krachtenveld van de 'discussie zonder eind'. Archiefinstellingen faciliteren deze
discussie vanuit hun eigen ethiek en jarenlange archivistische traditie. Voor een
samenleving die een traumatische gebeurtenis als een genocide, oorlog of periode
van repressie te verwerken krijgt, biedt een open debat de meest constructieve route
om het nabije verleden een plek te bezorgen in het collectieve geheugen.
HOOFDSTUK 2
97 E. Ketelaar, 'Recordkeeping and societal power', in: Sue McKemmish, Michael Piggott, Barbara Reed en Frank
Upward (red.), Archives: Recordkeeping in Society. Topics in Australasian Library and Information Studies,
(Wagga Wagga 2005), 297.
98 Ketelaar, 'Recordkeeping', 287.
99 Zie bijvoorbeeld: B. de Graaf, Het archief als tijdbom.
EDWIN KLIJN ARCHIEVEN EN DE 'HISTORISCHE' WAARHEID
47
