verschillende Tutsi- en Hutu-stereotypen - vooral door middel van vertelde verhalen
van generatie op generatie overgeleverd.73 Papieren bronnen spelen een relatief
kleine rol binnen de herinneringscultuur. In de tijd dat Rwanda rond 1900 door
Duitsland werd gekoloniseerd en van 1919 tot 1962 door België, ontstonden de
eerste archieven. Het Nationaal Archief werd op 22 juni 1979 opgericht. In 1981
werd het Nationaal Archief overgebracht naar Kigali, onder de hoede van de Office of
the President. Vanwege de strenge veiligheidsvoorwaarden maakten maar weinigen
gebruik van het archief. In de vroege jaren negentig - inmiddels viel het archief
onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Jeugd, Sport en Cultuur -
verhuisde het archief naar het Amahoro-stadion in Kigali.74
Tijdens de genocide moest het Nationaal Archief het ontgelden. De locatie - het
stadion werd door de extremistische Hutu-militie Interahamwe gebruikt voor
fusillades en executies - was een belangrijk doelwit van de RPF-milities, met alle
gevolgen van dien. Naar verluidt werd de helft van het complete Nationaal Archief
vernietigd in 19 94.75 Enkele andere Rwandese archieven kwamen ongeschonden uit
de genocide, waaronder relatief veel overheidsarchieven die tijdens de snelle opmars
van de RPF niet meer door de vluchtende ambtenaren vernietigd konden worden.
De genocide had grote gevolgen voor de medewerkers; velen kwam om of vluchtten
naar het buitenland.76
Archiefmateriaal gevormd tijdens of naar aanleiding van de genocide bevindt zich
anno 2014 - voor zover dit nu bekend is en wat het materiaal binnen de lands
grenzen zelf betreft - bij overheidsinstellingen, particuliere belangenverenigingen
van slachtoffers en nabestaanden en nationale mediaorganisaties.77 Daarnaast is er
ook nog relevant archiefmateriaal buiten Rwanda, bijvoorbeeld het UNICTR-archief.
Er bestaat in Rwanda geen wettelijke verplichting om archieven te bewaren.78 Veel
collecties en archieven worden bewaard onder slechte omstandigheden, omdat de
instellingen niet beschikken over klimatologisch verantwoorde bewaarruimtes en
gekwalificeerd personeel.
Het belangrijkste archief over de genocide bestaat uit stukken die gevormd zijn in
het kader van de rechtspleging door de Gacaca-rechtbanken. Het Gacaca-archief her
bergt naar schatting zestig miljoen documenten en een groot aantal video- en audio-
opnames.79 Het omvat de administratie van de duizenden lokale rechtbanken, met
talloze ooggetuigeverslagen van slachtoffers, nabestaanden en daders.80 Het archief
- meer dan 18.000 dozen - is aangemerkt als potentieel doelwit voor terroristische
aanslagen en wordt om deze reden bewaard in een streng beveiligd regeringsgebouw
in Kigali. Het Research and Documentation Center on Genocide (onderdeel van de
Commission Nationale de Lutte contre le Genocide) beheert de collectie, die nu slechts
toegankelijk is op persoonlijke afspraak. Het archief is niet of nauwelijks ontsloten;
op de dozen staan vaak nog wel plaatsnamen, maar van een verdere toegang is geen
sprake. Het is op dit moment nog onbekend wat er in de toekomst met het archief zal
gebeuren.81
Enkele belangrijke collecties - interviews, beeldmateriaal en objecten - berusten bij
het documentatiecentrum van het Kigali Genocide Memorial Center KGM)Het
KGM is opgericht op 7 april 2004, exact tien jaar na het uitbreken van de genocide.
Het complex, een combinatie van gedenkplaats (massagraf met 2 50.000 slachtof
fers), museum en - sinds 2010 - archief/documentatiecentrum, is gelegen tegen de
helling van een van de vele heuvels in het centrum van de stad. Het KGM geldt met
90.000 bezoekers per jaar inmiddels als een van de best bezochte toeristische plekken
van Rwanda. Het initiatief tot oprichting van het herdenkingscentrum werd aanvan
kelijk genomen door de stadsraad van Kigali, al snel geflankeerd door enkele natio
nale regeringsinstanties zoals het Rwandese ministerie van Justitie en het ministerie
van Jeugd, Sport en Cultuur. Zij raakten in contact met de Aegis Trust, een inter
nationale NGO die zich inzet voor de bestrijding van genocides en misdaden tegen
de menselijkheid.82 Het KGM werd gefinancierd door de Aegis Trust en fondsen
afkomstig uit België, Zweden en de VS (Clinton Foundation).83 De belangrijkste
motivatie tot oprichting van het KGM was en is het voorkomen van soortgelijke
moordpartijen in de toekomst.84
Het Genocide Archive Rwanda (GAR), opgericht in december 2010 als onderdeel
van het KGM, verzamelt informatie over de genocide.85 De belangrijkste bestaans
reden van het centrum is volgens directeur Freddy Mutanguha de noodzaak om elke
vorm van genocide-ontkenning met concreet bewijsmateriaal te bestrijden: 'Nearly
20 years after the Genocide we still have denials of genocide. The only weapon is to
keep evidence of what happened, that will show how it was planned and executed'86.
Het documentatiecentrum heeft inmiddels circa 2 5 mensen in dienst, waarvan de
meesten de genocide van zeer dichtbij hebben meegemaakt.87 De belangrijkste
activiteit bestaat uit het interviewen van ooggetuigen van de genocide, meestal over
levenden, maar soms ook daders.88
Een belangrijk archief met betrekking tot enkele prominente génocidaires is dat van
het UNICTR. In 2010 ontstond er een discussie over waar en door wie de originele
stukken van het UNICTR - met onder meer 900.000 pagina' s met transcripties en
audio- en video-opnames van rechtszittingen en ook 10.000 besluiten en vonnissen
HOOFDSTUK 2
73 O. Nyirubugara, Complexities and dangers.
74 J. Kanyange, Les Archives Nationales (zonder plaats 2009), http://www.archivesdefrance.culture.gouv.fr/
static/1619. Zie ook M. Wakhungu Olaka, The role of genocide in the development of libraries and librarianship
in Rwanda (2009), http://www.ala.org/irrt/sites/ala.org.irrt/files/content/irrtcommittees/irrtintlpapers/
Musa_01aka-paper-200.pdf.
75 http://www.gla.ac.uk/services/archives/news/dunaskinnews200207/
humannatureandattitudestoarchivesinrwanda/.
76 Olaka, Role of genocide, 11.
77 Road Map - Feasibility Studyversion 0.2,11 oktober 2013 (ongepubliceerd, interne inventarisatie). Zie ook:
http://niodbibliotheek.blogspot.nl/2013/ll/genocide-archieven-in-rwanda.html.
78 M. Wakhungu Olaka, The role of genocide in the development of libraries and librarianship in Rwanda (2009),
http://www.ala.org/irrt/sites/ala.org.irrt/files/content/irrtcommittees/irrtintlpapers/Musa_01aka-
paper-200.pdf.
42
EDWIN KLIJN ARCHIEVEN EN DE 'HISTORISCHE' WAARHEID
79 http://niodbibliotheek.blogspot.nl/2013/ll/genocide-archieven-in-rwanda-2.html.
80 http://bouwknegt.wordpress.com/2012/07/13/grasveld-rechtbanken/
81 http://niodbibliotheek.blogspot.nl/2013/ll/genocide-archieven-in-rwanda-2.html.
82 E-mail correspondentie van auteur met onderzoeker Phil Clark, 16 september 2013.
83 The Guardian (24 maart 2004) http://www.theguardian.com/artanddesign/2004/mar/24/art.rwanda.
Zie ook: http://www.aegistrust.org/index.php/What-we-do/what-we-do.html.
84 http://www.primature.gov.rw/rw/top/amakuru/amakuru-arambuye.html?tx_ttnews[tt_news]=887&cHas
h=c5cc9b519b2aedcbf961359975233f27.
85 BBC News (10 december 2010) http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-11966605.
86 The New Times (13 november 2013), http://www.newtimes.co.rw/news/index.
php?i=15 540&a=72069#Kwibukal9.
87 Bijvoorbeeld: http://www.niod.nl/nl/held-van-de-maand/mei-claver-irakoze.
88 http://www.genocidearchiverwanda.org.rw/index.php/Welcome_to_Genocide_Archive_Rwanda.
43