beoordeeld. De commissie "ziet, gelet op de doorlichtingsrapportages, wel aanleiding
en mogelijkheid om het bestaande specifieke interbestuurlijk toezicht ver(der)gaand
te verminderen."21 In de volgende paragraaf schenken wij aandacht aan beleids
velden waar zowel horizontale als verticale verantwoordingsarrangementen gebruikt
worden. En waar dus sprake is van dubbele lastendruk voor de gemeenten.
114
Horizontale en verticale verantwoording in gemeenten
Ook gemeenten worden al jaren geconfronteerd met een omvangrijke lastendruk
veroorzaakt door allerlei vormen van verantwoording. Door de vele specifieke
doeluitkeringen van ministeries krijgen alle gemeenten te maken met circa 12 rijks
inspecties. De middelgrote en kleine gemeenten moeten zich financieel verantwoor
den aan provincies. Vanaf 1 januari 2006 zijn gemeenten verplicht over een lokale
rekenkamerfunctie (rekenkamer of rekenkamercommissie) te beschikken. Vele
gemeenten kennen Wmo-raden, jeugdraden, sportraden, en wijkraden. Dat zijn
vormen van functionele of territoriale decentralisatie.
"De performance van een gemeentelijke organisatie kan niet alleen worden afgeme
ten aan de mate waarin de gemeenteraad tevreden wordt gesteld, maar ook aan de
mate waarin signalen van stakeholders (waaronder klanten) en interne controllers
worden verwerkt. Daarmee kan de legitimiteit van publieke organisaties worden
versterkt."22
Gemeenten moeten zich (verticaal) verantwoorden naar rijk en provincie. Daar
naast verantwoorden gemeenten zich aan gemeenteraad, lokale rekenkamer of
lokale rekenkamercommissie, functionele raden en burgers. Hoewelbij sommige
van deze relaties strikt genomen sprake kan zijn van verschillende hiërarchische
posities, willen we hier toch spreken van horizontale verantwoordingsrelaties. De
vraag is dan: kan de lastendruk lager worden door de horizontale verantwoording te
accentueren en de verticale verantwoording te verminderen? Gemeenteraden zijn
bij uitstek geschikt om toezicht te houden op het gebruik van specifieke doeluitkerin
gen. Gemeenteraden, inclusief interne en externe accountant, zijn bekwaam genoeg
om toezicht te houden op de gemeentefinanciën. In tabel 2 is een overzicht gepresen
teerd van drie omvangrijke beleidsterreinen binnen gemeenten: financiële verant
woording over het beleid inclusief tariefbeleid, kwaliteit dienstverlening, en externe
samenwerking. Per criterium is aangegeven welke indicatoren en operationaliserin
gen daarbij aansluiten.23 Daarnaast is in de tabel aangegeven welke verticale en
horizontale toezichtarrangementen bestaan.
Het schema maakt duidelijk dat het domein van verticale verantwoording ten
opzichte van dat van horizontale verantwoording niet volledig en eenduidig is af
te bakenen. De drie items bij financiële verantwoording van beleid zijn:
1. Voorschriften m.b.t. inhoud van de verslaglegging in financieel opzicht,
2. Voorschriften m.b.t. de inhoud van de verslaglegging in beleidsmatig opzicht en
3. Volledigheid en betrouwbaarheid van de informatie.
Voor het tariefbeleid is relevant de beschikbaarheid over een systeem om te kunnen
oordelen over leveringen conform specificaties en afgesproken prijs-prestatieverhou-
ding. Duidelijk is dat al deze items tot het domein van de verticale verantwoording
behoren. De overige items behoren tot het domein van de horizontale verantwoor
ding. Kwaliteit van dienstverlening is bij uitstek geschikt voor toepassing van bench-
marken. Ook kan via peilingen, enquêtes of visitaties informatie worden verkregen.
Wat betreft de externe samenwerking gaat het in essentie om informatie-uitwisse
ling tussen enerzijds dienst en anderzijds raad, provincie en rijk. Daarbij is een dienst
zowel zender als ontvanger: het gaat om het doorgeven van relevante ontwikkelingen
naar raad, provincie en rijk als om het ontvangen van informatie in de vorm van
doelen. Verantwoording over deze informatiestromen en vooral ook hoe deze wordt
115
HET BESTEL
Criterium
Indicatoren
Nadere toelichting
bij de indicatoren
Accent op verticale
of horizontale
verantwoording
1. Financiële
1. Voldoen aan eisen
1. Nadere voorschriften
Zowel verticale
verantwoording
uit wetten, regelingen,
m.b.t. inhoud van de
als horizontale
van beleid inclusief
protocollen en
verslaglegging in
verantwoording
tariefbeleid
contracten.
2. Op verzoek van raad,
provincie en rijk
informatie verschaffen.
financieel opzicht.
2. Voorschriften m.b.t.
de inhoud van de
verslaglegging in
beleidsmatig opzicht.
3. Volledigheid en
betrouwbaarheid van
de informatie.
2. Kwaliteit van
1. Doelstellingen
1. Monitoring kwaliteit.
Zowel verticale
dienstverlening
t.a.v. kwaliteit van
Afsluiten van manage
als horizontale
producten, diensten
mentcontracten.
verantwoording
en dienstverlening.
Gebruik INK model.
2. Openbaarheid van
2. ISO-certificering
deze doelstellingen
3. Vergelijkbaarheid.
over kwaliteit.
4. Beschikbaarheid
3. Voldoen aan
systeem om te kunnen
regelingen en afspra
oordelen over
ken.
leveringen conform
specificaties en
afgesproken pr ij s-
prestatieverhouding.
3. Externe
1. Invloed op beleids
1. Functie voor vertalen
Accent op horizontale
samenwerking
agenda raad, provincie
en rijk.
2. Regulier overleg
omgeving.
3. Informatie over voor
een dienst relevante
maatschappelijke
ontwikkelingen.
en realiseren van
beleidsagenda van
raad, provincie en rijk
in doelen voor de
organisatie.
2. Input van dienst voor
beleidsagenda raad,
provincie en rijk.
3. Gestructureerd overleg
met omgeving.
verantwoording
Tabel 2. Overzicht van criteria, indicatoren en operationaliseringen van verticale en horizontale
verantwoording
21 Commissie Oosting, Commissie Doorlichting Interbestuurlijke ToezichtarrangementenVan Specifiek naar
generiek. Doorlichting en beoordeling van interbestuurlijke toezichtarrangementen, Den Haag, 1997.
JAN HAKVOORT EN HENK KLAASSEN VERANTWOORD VERANTWOORDEN
22 Vgl.: Brandsen e.a., 2005, p. 7.
23 Bij de omschrijving van de criteria, indicatoren en operationaliseringen is zoveel mogelijk aansluiting
gezocht bij de terminologie zoals gebruikt door ministerie van Financiën Government Governanceen
zoals gebruikt in het Handvest Publieke verantwoording: een tastbaar arrangement.