Maar tegelijkertijd is de roep om toezicht
luider dan ooit
Hier is sprake van een paradox en daarmee een schijnbare tegenstelling omdat de
twee onderliggende drijfveren heel goed samen kunnen gaan. De wens van de poli
tiek en de samenleving om wat te doen aan de overdaad aan bureaucratie en controle
kan heel goed bestaan naast het verlangen naar meer zekerheid en beheersing.
'Toverwoorden'
Op de derde plaats zien we dat het debat over toezicht de afgelopen jaren gedomi
neerd werd door een aantal 'toverwoorden'.6 Toverwoorden zijn woorden die beeld
bepalend zijn in het debat en die, omdat ze een bepaald positief of negatief gevoel
opwekken, belangrijke veranderingen versnellen of tegenhouden, maar die ook een
zakelijk, op argumenten gebaseerd, publiek debat soms wel heel lastig maken.
Toezicht als last
Zo werd toezicht, vooral in het bedrijfsleven, de afgelopen jaren in toenemende mate
als een administratieve en financiële 'last' ervaren waar te weinig baten tegenover
stonden. Dat leidde ertoe dat het kabinet, maar ook de toezichtsector zelf de afgelo
pen jaren veel heeft geïnvesteerd in het beter, slimmer en efficiënter organiseren van
toezicht. Overal in toezicht- en inspectieland zijn samenwerkingsverbanden ont
staan en is nog eens goed gekeken naar de efficiency van het toezicht.7 Aan deze op
zichzelf positieve ontwikkeling zit wel een risico. Niemand kan tegen slim en effi
ciënt organiseren van toezichtzijn, maar als dat gepaard gaat met een onevenredige
korting op budgetten dan kan het voordeel in een nadeel omslaan, want soms heeft
de samenleving wel meer te lijden van een tekort aan toezicht door de overheid dan
van een teveel daaraan.
Systeemtoezicht
Een ander 'toverwoord' uit de afgelopen jaren is 'systeemtoezicht'.8 Er is een ontwik
keling richting systeemtoezicht zichtbaar, waarbij externe toezichthouders zich meer
richten op de kwaliteitssystemen en de interne beheersing van de bedrijfsprocessen
bij een organisatie dan op rechtstreekse controle op de werkvloer. De gedachte
hierachter is vaak dat naarmate een organisatie de zaken zelf beter op orde heeft,
daar minder extern toezicht nodig zal zijn.
Vertrouwen
Het derde toverwoord is 'vertrouwen'. Het begrip 'vertrouwen' heeft de afgelopen
jaren een belangrijke rol gespeeld in het toezichtdebat. Streng en zakelijk toezicht
door politici en bestuurders wordt steeds vaker gezien als teken van wantrouwen.
En wantrouwen is niet goed en dus is streng en zakelijk toezicht niet goed. De intro
ductie van het woord vertrouwen in het toezichtdebat heeft voor veel verwarring
gezorgd. Goed beschouwd wordt met vertrouwen in feite 'kleine kans op ontsporing
(laag risico)' bedoeld. Met wantrouwen wordt bedoeld: 'grote kans op ontsporing
(hoog risico)Maar door de vervanging van het woord 'risico' of 'risicoanalyse'
door het woord 'vertrouwen' ontkennen we de zakelijke basis die aan checks and
balances in de publieke sfeer ten grondslag ligt.
Bij een goed systeem van toezicht en verantwoording
gaat het om macht en tegenmacht
Bij een goed systeem van toezicht en verantwoording gaat het om macht en tegen
macht, om het voorkómen van misstanden, om democratische controle en om prik
kels tot presteren. Deze zaken zouden leidend moeten zijn bij het vormgeven van
toezicht. Datje daarbij probeert het toezicht zo efficiënt mogelijk vorm te gevenis
niet meer dan een kwestie van fatsoen richting de onder toezicht gestelde, maar het
is niet de kern van goed toezicht.
Vertrouwen is wél aan de orde in de relatie tussen burgers en hun instellingen.
We willen als burger erop kunnen vertrouwen dat onze ziekenhuizen en scholen van
goede kwaliteit zijn. Een gezonde kritische houding van de toezichthouder tegenover
de instellingen waarop hij toezicht houdt, kan helpen om dat vertrouwen van de
burger in die instellingen te vergroten (zie figuur 1Door toezicht te plaatsen in de
dichotomie van wantrouwen en vertrouwen, van minder last en meer last, is een
zakelijke discussie over nut en noodzaak van toezicht en verantwoording heel moei
lijk geworden.
Vertrouwen:
dat is het doel!
Instelling -* Samenleving
Vertrouwen?
Nou nee!
Vertrouwen?
Jazeker!
Inspectie
VERGEZICHT
6 Zie bijvoorbeeld www.inspectieloket.nl, Programma Vernieuwing toezicht, 2009.
7 Zie bijvoorbeeld www.inspectieloket.nl.
8 Zie bijvoorbeeld: J-K. Helderman en M. Honingh, Systeemtoezicht. Een onderzoek naar de condities en werking
van systeemtoezicht in zes sectoren, Den Haag, 2009; M.A. de Bree, 'Hoe landelijke inspectiediensten omgaan
met systeemtoezicht' in Tijdschrift voor toezicht, 2010, nr. 3.
42
MARIE-ANNE VAN DE GRIEK EN COR VAN MONTFORT TOEZICHT HOUDEN EN ARCHIVEREN:
BOUWSTENEN VOOR LEREN EN CONTROLEREN
Figuur iVertrouwen
43
