Openbaarheid van overheids
documenten en archieven in Frankrijk
Inleiding
In dit artikel wordt nagegaan hoe in Frankrijk wordt omgegaan met openbaarheid
van overheidsdocumenten en archieven. Welke zijn de belangrijkste wetten en
regelingen, en welke zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen met de
Nederlandse situatie? En zijn daar historische en/of culturele verklaringen voor
aan te wijzen?
Korte geschiedenis van het Franse archiefwezen
Tijdens het ancien régime hadden gewone burgers geen toegang tot de documen
ten van de staat, die nog steeds direct onder de bevoegdheid van de koning vielen.
In de achttiende eeuw was de monarchie in Frankrijk nog altijd 'absoluut', wat
betekende dat de koning de regeringsmacht als zijn goddelijk recht ('Droit Divin
beschouwde. Deze leer hield in dat de koning zijn macht ontleende aan God, en
dus aan niemand behalve God verantwoording was verschuldigd1, (en al zeker
niet aan zijn gewone onderdanen). De archief depots waren daardoor verworden
tot onneembare bastions van de onbeperkte koninklijke macht.
Met de afname van het analfabetisme en de snelle uitbreiding van de handel in
boeken en tijdschriften werd de publieke opinie echter steeds meer een factor om
rekening mee te houden. Het belangrijkste thema waar het geletterde publiek zich
mee bezig hield werd de 'tirannie' of het 'despotisme' van de vorst en zijn minis
ters.2 Het verzet tegen de koning leidde uiteindelijk tot zijn onttroning tijdens de
periode van de Franse revolutie. Een nieuwe elite begon Frankrijk te regeren
volgens nieuwe beginselen, vervat in de Verklaring van de Rechten van de Mens
en de Burger. De begrippen égalité en liberté werden hiervan de belangrijkste
nieuwe principes. Onder liberté verstond men burgerlijke vrijheden als het recht
op vrije godsdienst, drukpers, en vergadering. Met égalité werd niet sociale, maar
juridische gelijkheid van alle burgers voor de wet bedoeld. Men voerde een
scheiding in van de uitvoerende macht (regering), wetgevende macht (democra
tisch verkozen parlement) en de rechtsprekende macht. Veel nieuwe wetgeving
volgde, waarbij de burgers steeds meer rechten kregen toebedeeld. Zo stelde artikel
15 van de Verklaring van de rechten van de mens: "De maatschappij heeft het
recht rekenschap te vragen aan iedere openbaar ambtenaar voor zijn bestuur".3
JAAP VAN RIJSWIJCK
1 H.M. Beliën (red.), Een geschiedenis van Europa 1500-1815 (Amsterdam 1986) p. 206.
2 Beliën, Een geschiedenis van Europa, p. 338-343.
3 Guy Braibant, Les archives en France, Rapport au Premier ministre (Paris 1996) p. 49.
165