tische samenleving. De democratisch gekozen regering heeft vanaf 1994 een
beleid van restitutie en transformatie gevoerd. Het openbaarheidsprincipe is
daarom in Zuid-Afrika zeer nauw verwant met de behoefte aan het weten van de
waarheid. En die waarheid gaat veel verder dan iets dat je door feiten en openbaar
heid zou kunnen ontdekken. De waarheidscommissie die de schendingen van de
mensenrechten tijdens het apartheidsregime uit moest zoeken, onderzocht met
name de zogenaamde 'maatschappelijke waarheid'.127 Dat is een waarheid die
naast de objectieve feiten ook rekening houdt met de motieven en de zienswijzen
van alle betrokkenen. Waarheid en daarmee ook openbaarheid is een gevoelige
kwestie en ging in eerste instantie om het herstellen van de integriteit en waar
digheid van mensen.
Het verlangen naar herstel en bescherming van mensenrechten is de belangrijkste
verklaring voor het constitutionele recht op informatie in Zuid-Afrika. Daarom
moest de NASA Act een middel worden om fouten uit het verleden te herstellen,
en de PAIA, de uitwerking van het informatierecht en een middel om herhaling
van fouten van het verleden te voorkomen. Hopelijk zullen deze openbaarheids
regelingen later het begin van een culturele verandering blijken zijn. Het valt
verder te hopen dat het openbaarheidsideaal niet blijft steken in wetgeving,
maar ook de dagelijkse praktijk wordt bij de overheid en de samenleving in het
algemeen.
Conclusies
Openbaarheid van overheidsinformatie wordt gezien als een belangrijke bijdrage
aan het democratische gehalte van de rechtstaat. Dit blijkt uit de preambules van
wetgeving op dit terrein in de verschillende casuslanden. Zo staat in de Zuid-
Afrikaanse PAIA dat de 'State must respect, protect, promote and fulfil at least all the
rights in the Bill of Rights, which is the cornerstone of democracy in South Africa'.
Bij de beschrijving van de casuslanden is gewezen op de moeizame implementatie
van de wetgeving op het gebied van openbaarheid van overheidsinformatie. Een
belangrijke verklaring hiervoor is dat bij veel overheidsorganen een 'culture of
secrecy' bestaat. Hoe valt deze geheimhoudingscultuur te verklaren?
De Canadese organisatiedeskundige Mintzberg beschrijft een aantal door hem
onderscheiden organisatietypen. De overheidsorganisaties die onder Brits bestuur
gevormd zijn in de casuslanden kan men het best kenschetsen als 'machineorgani
saties'. In dit type organisatie is sprake van een gecentraliseerde bureaucratie,
liggen officiële procedures vast, bestaat er een uitgebreide hiërarchie en is er een
grote ondersteunende staf om de hoeveelheid onzekerheid te verkleinen.
Veranderingen in dit type organisatie geschieden abrupt. Er zijn lange periodes
van stabiliteit, onderbroken door nu en dan plaatsvindende strategische revolu
ties. In dit type organisatie staat beheersing en veiligheid voorop.128
Het zal duidelijk zijn dat dit type organisatie zich vaak zal verzetten tegen invoe
ring van wetgeving op het gebied van openbaarheid van informatie. De wetgeving
is vaak een wens van de politiek en/of samenleving en niet van de organisatie
MAAIKE BERGMANS, EVERT FLORIJN, MARIS KA HEI J MANS-VAN BRUGGEN, JULIA ROM IJN-WIXLEY, ARON DE VRIES
VOORBIJ GEHEIMHOUDING IN HET GEMENEBEST
126 Hofstede en Hofstede, Allemaal andersdenkenden, p. 22.
127 Truth and Reconciliation Commission of South Africa Report I (Kaapstad 1998) p. 110-114.
128 H. Mintzberg, Mintzberg over management. De wereld van onze organisaties (Amsterdam/Antwerpen 1992)
p. 138-159.
163
