ZUID-AFRIKA
Totstandkoming openbaarheidswetgeving
De openbaarheid van overheidsinformatie wordt in Zuid-Afrika geregeld in de
National Archives of South Africa Act (NASA Act) uit 1996 en de Promotion of
Access to Information Act (PAIA) uit 2000. De PAIA is een directe uitwerking van
de Zuid-Afrikaanse grondwet van 1996.83 Gezien het apartheidsverleden was het
essentieel om het recht op toegang tot informatie als één van een hele rij
grondwettelijke rechten zoals het recht op gelijkheid, vrijheid van meningsuiting,
eigendom, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg in een nieuwe grondwet
te waarborgen.84 Artikel 32 van de grondwet luidt:
1) "Everyone has the right of access to
a) any information held by the state; and
b) any information that is held by another person and that is required
for the exercise or protection of any rights.
2) National legislation must be enacted to give effect to this right, and may provide
for reasonable measures to alleviate the administrative and financial burden on
the state. "85
Het apartheidsregime (1948-1994) functioneerde met behulp van strakke bureau
cratische processen hetgeen resulteerde in een "secretive and unresponsive culture
in public and private bodies which often led to an abuse of power and human rights
violations"86 Tijdens het apartheidsregime was er een extreme mate van
geheimhouding van overheidsinformatie, manipulatie van overheidsarchieven en
onrechtmatige registratie van gegevens over de bevolking. Toegang tot over
heidsinformatie was praktisch onmogelijk. Overheidsorganen hielden gegevens
over bijvoorbeeld mobiliteit, eigendommen en raseigenschappen van de bevolking
bij, maar de bevolking kon die gegevens nooit inzien. De archiefinstellingen
waren een speelbal van de regering. Informatie over de activiteiten van de
geheime politie werd geheim gehouden. Archieven van anti-apartheidsbewegin
gen werden geconfisceerd en selectief vernietigd. Kortom, manipulatie van de
formele informatiesystemen en de geheimhouding van overheidsinformatie was
de modus operandi. Verne Harris heeft de controle van de staat over het sociale
geheugen van Zuid-Afrika tijdens het apartheidsregime terecht "a control which
involved both remembering and forgetting" genoemd.87
Zuid-Afrika heeft vóór de NASA Act van 1996 twee archiefwetten gekend. Zowel
de eerste, in 1922, als de tweede, in 1962, regelden een centrale organisatie van
overheidsarchief diensten als onderdeel van een overheidsdepartement. Deze State
Archives Service had de zorg voor overheidsarchieven op alle bestuurlijke niveaus.
De kersverse democratische regering wilde al snel een gedecentraliseerd archief
systeem opzetten waarbij de National Archives alleen een overkoepelende functie
kregen en de negen nieuwe provincies eigen archiefwetten moesten invoeren.
MAAIKE BERGMANS, EVERT FLORIJN, MARIS KA HEI J MANS-VAN BRUGGEN, JULIA ROM IJN-WIXLEY, ARON DE VRIES
VOORBIJ GEHEIMHOUDING IN HET GEMENEBEST
83 Van 27 maart 1994, de dag van de eerste democratische verkiezingen, tot 8 maart 1996, toen de definitieve
versie van de grondwet werd aangenomen, was een Interim grondwet van kracht.
84 'Bill of Rights' in: Constitution of the Republic of South Africa, hoofdstuk 2.
85 Constitution of the Republic of South Africa, hoofdstuk 2, artikel 32.
86 Promotion of Access to Information Act (Nr 2, 2000) Inleiding.
87 V. Harris, Exploring Archives: An Introduction to Archival Ideas and Practice in South Africa
(Pretoria 1997) p. 7. Volgens Harris was dit zelfs één van de kernelementen die ervoor zorgden dat
de meeste blanke Zuid-Afrikanen het apartheidssysteem (bleven) steun(d)en.
155
