Uitgangspunten van de Joris Ivens DVD-box
Op de DVD zal - dat is een eerste uitgangspunt - een doorsnee van Ivens' werk,
van zijn vroegste filmpje De Wigwam (1912) tot zijn filmtestament Het Verhaal
van de Wind (1988), worden opgenomen.9 Joris Ivens is een oeuvrebouwer, wiens
thema's, stijlmiddelen en betekenissen pas goed naar voren komen als meerdere
werken op de DVD-box met elkaar kunnen worden vergeleken. Dan pas valt op
dat de vier klassieke natuurelementen, water, vuur, lucht en aarde, als een rode
draad door zijn oeuvre lopen in vele vormen van fysica en metafysica. Dan pas
valt op dat al zijn documentaires eindigen als fictiefilms met een Happy Ending,
in navolging van zijn jeugfilmpje over cowboys en Indianen, met een spannende
strijd tussen goed en kwaad, waarbij het goede uiteindelijk triomfeert. Dat
optimisme komt voort uit zijn katholieke/ondernemers-liberale opvoeding en
communistische overtuiging, vaak in weerwil van wat hij zag - één oog wijd open
voor onrecht, beeldlyriek en krachtige montage en één oog wide shut voor de
totalitaire verleiding. We verwonderen ons in zijn oeuvre over de extremen:
de vijf oorlogen, de propaganda, de censuur, de armoede en uitbuiting, maar
bovenal de mensen, die ondanks deze omstandigheden overleven en hun waar
digheid behouden. Wanneer we de films op de DVD-box chronologisch achter
elkaar zien, zitten we als het ware in een tijdscapsule waarin we de 20e eeuw
opnieuw uitgevonden zien worden, zonder de kennis achteraf. Een eeuw van
extremen, die resulteert in extreme films. Met stijgende verbazing kijken we naar
onze voorouders, nog maar twee generaties terug, die zonder ARBO-wetgeving
met de blote handen de zware keien in de Zuiderzee storten om de zee te temmen
en de grote polders droog te leggen. Of het nu om Nederlandse dijkwerkers,
Russische Komsomol-jongeren, Amerikaanse graan- of Vietnamese rijstboeren
gaat, Ivens laat de schokkend snelle transformatie in de twintigste eeuw zien van
een eeuwenoude agrarische cultuur in een geïndustrialiseerde moderne cultuur,
die zowel in Oost als West met veel geweld gepaard ging. En wat Ivens betreft ook
met politieke illusie dat de economische en technische veranderingen ook sociale
veranderingen teweeg konden brengen.
Niet alleen een eeuw trekt voorbij, maar ook de ontwikkeling van de filmkunst:
van zwart-wit naar kleur, van zwijgend naar geluid en verder naar synchroon
geluid, van eenvoudige handcamera met ongelijkmatige opnamesnelheid en rol
letjes film van 2 minuten naar dure camera's met rails en kranen. Omdat Ivens
op alle continenten heeft gefilmd, ligt het voor de hand de box internationaal in
meerdere talen uit te brengen.
176
Conserverings- en restauratie-ethiek
Tweede uitgangspunt is het verantwoord presenteren van de films op DVD, door
het produceren van een 'historisch-kritische editie', waaraan filmwetenschap
pers hun bijdrage leveren.10 Zoals er een conserverings- en restauratie-ethiek
bestaat, die internationaal regels stelt voor het respectvol omgaan met cinemato
grafisch erfgoed op nitraat of acetaat, zo zou die ook moeten gelden voor de digi
tale media.11 En die is wellicht des te urgenter, omdat het bewerken en aantasten
van het oorspronkelijke materiaal kinderspel is op de computer. Tijdens het digi
taal gereed maken van De Brug voor internet zag de betreffende conservator van
het Filmmuseum tot haar schrik dat de film er op de computer zo spie en span
uit kwam te zien dat ze terstond de film weer heeft 'beschadigd' om de authenti
citeit te 'herstellen'. Een uitgebreide en integere verantwoording over de gebruik
te versies, gehanteerde criteria en gemaakte keuzes is het minste wat we mogen
verwachten, hoewel dat nog niet de gewoonte is. Martin Koerber, specialist in
digitale restauratie in Duitsland, merkte in 2002 hierover op:
'On virtually all 'cinephile DVDs' that I have seen so far, there is not any
documentation about the sources used for the transfer of the film, nor commen
tary on the editing strategies used; thus there is no knowledge transmitted of any
restoration or 'enhancement' of image and sound. I would welcome infor
mation about the aesthetic decisions considered in preparing a film for DVD'.12
Dilemma
Wie een DVD met filmklassiekers wil samenstellen, ziet zich onmiddellijk voor
een principiële keuze gesteld: is het doel de meest authentieke versie te benade
ren of de hedendaagse gebruiker, met zijn hedendaagse kijkervaring, te bedienen?
Is een filmklassieker op DVD 'oude wijn in nieuwe zakken' of een nieuwe kijker
varing? Een jong publiek is zwijgende film niet gewend, wordt zelfs kriegel van
stilte, reden waarom de meeste samenstellers van DVD's kiezen voor een begelei
ding met een nieuwe compositie. Op de Ivens-box zullen films als De Wigwam,
De Brug en Regen (1929) echter in hun oorspronkelijke zwijgende versie gepre
senteerd worden. Al was het maar, omdat Ivens zelf aan het einde van zijn leven
steeds meer waardering kreeg voor deze periode uit de filmgeschiedenis, hoewel
hij ook wel wist dat veel voorstellingen destijds werden begeleid met ad hoe
muziek. De concentratie van de kijker is bij een zwijgende presentatie nu
eenmaal meer op het beeld gericht en dat verdienen deze films. Bovendien
komen ontwikkeling en vergelijkingsmogelijkheid dan optimaal tot hun recht.13
177
TOEGANG
9 Inmiddels zijn 27 films gedigitaliseerd en hebben een quality check ondergaan: 17 filmtitels van Ivens,
met daaraan toegevoegd 4 versies van 3 titels; en divers bonusmateriaal: interviews, films en reportages.
De definitieve selectie hangt af van het verkrijgen van de rechten, financiën en technische haalbaarheid.
10 De term 'Historical-critical editions' werd tijdens de le Internationale Conferentie voor Film en
Nieuwe Media gelanceerd (Universiteit van Trier, oktober 2002), in navolging van de reeds gangbare
wetenschappelijke 'historical-critical text editions' die geworteld zijn in de filologie en literaire kritiek.
Zie: Kurt Gartner, 'Philological Requirements for Digital Historical-Critical Text Editions and Their
Application to Critical Editions of Films', in: Martin Loiperdinger (ed.), zie noot 4, p. 49-54.
11 De 135 filmarchieven die aangesloten zijn bij de FIAF (Féderation Internationale des Archives du Film),
waaronder de ESJI, hebben allen de 'Code of Ethics' ondertekent en diverse deelcommissies verstrekken
richtlijnen aangepast aan nieuwe technieken en inzichten, de 'FIAF Cataloguing and preservation rules".
Regel 1 van de 'Code of Ethics' luidt: 'Archives will respect and safeguard the integrity of the material
in their care and protect it from any forms of manipulation, mutilation, falsification or censorship.'
Regel 2: 'Archives will not sacrifice the long-term survival of material in their care in the interests of
ANDRE STUFKENS ZONDER BLIKKEN OF DOZEN: JORIS IVENS DIGITAAL
short-term exploitation.' En regel 4: 'When copying material for preservation purposes, archives will
not edit or distort the nature of the work being copied. Within the technical possibilities available, new
preservation copies shall be an accurate replica of the source material. The processes involved in generating
the copies, and the technical and aesthetic choices which have been taken, will be faithfully and fully
documented.' Code of Ethics, Brussel 1999, 2e editie.
12 Martin Koerber 'Inside and Outside the Bubble; Archival Standards and the DVD Market', in: Martin
Loiperdinger (ed.), zie noot 4, p. 34-35. Martin Koerber werkte bij de Stiftung Deutsche Kinemathek aan
de restauratie van vele Duitse avant-garde films uit de jaren twintig en dertig. Hij doceert in Berlijn digitale
restauratietechnieken aan de Fachhochschule für Technik und Wirtschaft en begeleidt op het moment
studenten bij de restauratie van de DVD over Hanns Eislers' filmmuziek voor de Rockefeller Foundation
(A Grape of Wrath, White Flood, The Circus, Regen)
13 Ook in de vertoningspraktijk hanteert de ESJI het beginsel dat een live-muziekuitvoering bij een Ivens-film
altijd voorafgegaan moet worden door de vertoning van de zwijgende versie, zodat het publiek niet alleen de
authentieke zwijgende versie kan beoordelen, maar tevens de invloed van de muziek op de beleving van de
filmbeelden zelf kan ervaren.
