Zonder blikken of dozen:
Joris Ivens digitaal
Enkele praktijkervaringen met de productie van
de Joris Ivens DVD-box*
'Als men een filmer goed wil leren kennen, moet men zijn films gaan zien', zo
schreef filmmaker Joris Ivens (1898-1989) aan het einde van zijn leven.1 Een
eenvoudige en aantrekkelijke stelling, want film bestaat immers bij de gratie van
de kijker. Miljoenen kijkers hebben zijn films gezien2, maar nu deze in blikken en
dozen liggen opgeslagen op de schappen van het filmarchief, wie krijgt nu nog de
kans om zijn films op het netvlies te krijgen? Hoewel wereldwijd goed vertoond
op filmfestivals3 behoort zijn oeuvre tot de filmgeschiedenis. Wat voor de films
van Ivens geldt, geldt in het algemeen voor film: na een korte dan wel langere
releasecyclus krijgen maar zeer weinig films kans op een tweede zichtbaar leven.4
De Hollywood blockbusters of de goedkope series op video of DVD liggen met
stapels in de winkel, maar het gros van de artistieke films is uit het zicht
verdwenen.5 Het archief lijkt zo tot sterfhuis gedoemd.
Digitale revolutie
Maar met de komst van de digitale revolutie, de meest ingrijpende en dramati
sche verandering sinds de uitvinding van de film zelf, lijkt het archief in plaats
van gedoemd sterfhuis een levendig doorgeefluik te kunnen worden: alle logistie-
174
ke rompslomp en kosten om films in blikken uit het archief naar de kijker te
brengen lijken verleden tijd. Op 12 november 2004 ging in Tuschinski het
CinemaNet Europe in Nederland in première, met de documentaire Peace One
Day van Jeremy Gilley. Dit digitaal vertoningsnetwerk, waarbij 180 filmtheaters
in negen Europese landen zijn aangesloten, waarvan 26 in Nederland, stuurt nu
nog met een koerier de film op een harde schijf rond, maar is medio 2005 via de
satelliet met name arthousefilms gaan distribueren. Kees Ryninks, de bedenker
van dit Europese digitale podium en haar Nederlandse voorloper DocuZone,
stelt: 'het zal niet lang duren voordat iedereen, Hollywood incluis, op deze
techniek ingaat'.6 Op 26 november 2004 werd in Almere de beeldbibliotheek
operatief, waarmee huishoudens via het glasvezelnet de beschikking krijgen over
honderden, vaak educatieve, films. Met een overdracht van één gigabit per
seconde wordt het in de zeer nabije toekomst mogelijk films naar eigen keuze te
bestellen. Vanaf 1 december 2004 lanceerde de VPRO Holland Doc TV, de digi
tale zender met documentaires als hoofdbestanddeel, een van de vele digitale
themazenders die op ons afkomen. Naar verwachting zal 45% van de
Nederlandse huishoudens in 2008 gebruik maken van digitale TV en video-on-
demand.7 Via internet is op de site van de Koninklijke Bibliotheek,
www.geheugenvannederland.nl, sinds september 2004 vijftien uur Nederlandse
documentaire online beschikbaar gesteld door het Filmmuseum. Door bemidde
ling van de Europese Stichting Joris Ivens (ESJI) zijn onder andere de Ivens-
klassiekers De Brug (1928) en Zuiderzeewerken (1930) te zien.
Deze snelle ontwikkelingen stellen elk archief voor nieuwe uitdagingen en pro
blemen. Voor de ESJI, de beheerder van het uitgebreide papieren archief van Joris
Ivens, dat in Het Archief, Centrum voor Stads- en streekhistorie in zijn geboorte
plaats Nijmegen is gedeponeerd, en wereldwijd programma's initieert en onder
steunt, is de bovengenoemde stelling van Ivens' aansporing om zijn films op
DVD uit te brengen.8 Samen met het Filmmuseum (Overveen), A-film
(Amsterdam), CAPI Film (Parijs), Digital Film Center (Arnhem), ARTE (Parijs)
en Facets (Chicago) wordt sinds twee jaar gewerkt aan de productie van een box,
die - naar we hopen - eind 2006 gepresenteerd kan worden.
175
ANDRÉ STUF KENS
Met dank aan Rob Stufkens voor zijn adviezen bij het schrijven van deze tekst en zijn informatie over
de Middelnederlandse teksten, aan Marceline Loridan-Ivens (ESJI, Parijs), aan Walter Swagemakers,
Mark-Paul Meyer, Dorette Schootemeier en Ad Pollé (Filmmuseum), Jan Maarten Groen, Mark Vanherck
en Joris van Wijk (A-Film), Floris Kolvenbach (Digital Film Center) en Johannes Carl Gall (Berlijn).
1 Joris Ivens in een voorwoord van de catalogus bij een tentoonstelling ter gelegenheid van zijn negentigste
verjaardag in het Nijmeegs Museum. Zie André Stufkens, Jan en Tineke de Vaal (ed.), Rondom Joris Ivens,
wereldcineast, het begin, 1898-1934 (Nijmegen 1988), 9.
2 Een indicatie voor deze miljoenen kijkers: Ivens' Amerikaanse documentaire Power and the Land (1940)
trok tot 1962 in de VS 6 miljoen kijkers, de YuKong-serie werd alleen al in Nederland door 2 miljoen
televisiekijkers bekeken. De film Lied der Ströme zou volgens propagandacijfers van de opdrachtgever,
de Wereldfederatie van Vakbonden, zelfs door 500 miljoen mensen zijn bekeken
3 Zie voor actuele informatie over programma's de site van de Europese Stichting Joris Ivens: www.ivens.nl,
klikken op 'agenda'.
4 Jan-Christopher Horak heeft berekend dat slechts 50% van alle films uit de filmgeschiedenis overleven
en daarvan is slechts een klein percentage op VHS uitgebracht. Door de hoge initiële kosten van het
digitaliseren is het aantal op DVD beschikbare titels zowel kwantitatief als kwalitatief alleen maar
verminderd. Jan-Christopher Horak in 'Old Media Become New Media: The Metamorphose of Historical
Film in the Age of Digital Dissemination', in: Martin Loiperdinger (ed.), Celluloid Goes Digital. Historical-
Critical Editions of Films on DVD and the Internet. Proceedings of the First International Trier Conference on
Film and New Media (Trier 2002), 20.
ANDRE STUFKENS ZONDER BLIKKEN OF DOZEN: JORIS IVENS DIGITAAL
5 'Six years into the DVD format and many Tost' films are rotting, unrestored and without a release. Why?
Simply put - "money". Roughly sketched, it appears that globalisation, the megacorp mergers of the
90s, and shareholder demands have all focussed studio's attention on the lowest common denominators,
the east buck, homogenisation and fast profits', zo stelt Nick Wrigley, bestuurder van de Masters of
Cinema-website in een opininiestuk onder de titel 'Will we ever see some classic films on DVD?'
6 Kees Ryninks, hoofd documentaire van het Nederlands Fonds voor de Film (NFF), in een artikel van
Ronald Ockhuysen, 'Interactief in de bioscoop', De Volkskrant, donderdag 11 november 2004, p. 32.
7 In 2003 had 6% van de Nederlandse huishoudens digitale TV. Voor andere Europese landen zijn de cijfers:
Groot-Brittannië in 2003: 50% - verwachting 2008: 72%; in Frankrijk 2003: 19%- 2008: 45%. Bron: cijfers
presentatie 'New Distribution Opportunities', Jean-Michel Baer (Arte), FIRST-symposium, Brussel, 1 juni
2004.
8 Het Joris Ivens Archief is vanaf het begin van zijn filmcarrière in 1927 opgebouwd, aanvankelijk door Joris
Ivens zelf en Helen van Dongen, zijn secretaresse, monteuse en tweede echtgenoot, in de jaren veertig door
befaamd Amerikaans filmhistoricus Jay Leyda onderzocht en beschreven, begin jaren vijftig door Henri
Langlois van de Cinémathèque Francaise opgenomen en beschreven, vanaf 1954 door Hans Wegner,
DEFA-filmproducent aangevuld, daarna in 1964 officieel opgericht door Jan de Vaal en Joris Ivens en
gedeponeerd in het Filmmuseum en ten slotte, na oprichting in 1990, door de Europese Stichting Joris
Ivens verzameld en beheerd. Het omvat 200.000 documenten, 12.000 foto's, 350 posters, enkele objecten
en films, een uitgebreide videotheek en website. De Stichting beheert 12 deelcollecties van echtgenoten,
vrienden en instellingen die over Ivens' leven en werk gaan.
