etatistische visie die de huidige bewaardoelstelling van de Nederlandse archivis-
tiek en archiefwereld legitimeert. De pragmatische contacten met historici
kunnen dit niet wegpoetsen, waarbij ik nog aanteken dat ook andere weten
schappers plus de omvangrijke sector van de actuele historisch cultuur net zo
goed een inbreng en het op hen gerichte ondersteunend onderzoek verdienen.
Terugkerend naar het snel groeiend belang van de historische cultuur vraag ik
mij af of dit geen extra eisen stelt aan een bewaring van archieven die de samen
leving 'weerspiegelt'. Is het maatschappijgericht paradigma wel adequaat genoeg?
Het valt mij op dat zelfs in de moderne maatschappijgerichte archivistische
opvattingen van Booms en Cook de maatschappelijke oriëntatie nogal abstract
blijft.
Ik zou ervoor willen pleiten dat met name het perspectief van het individu veel
uitdrukkelijker en principiëler verdisconteerd wordt. In de geschiedwetenschap
neemt de belangstelling voor het historische individu en de individuele levens
loop toe, zowel in de sociale geschiedenis als in de cultuurgeschiedenis. Ook in
de politieke geschiedenis en in de geschiedenis van de letterkunde is de biografie
nog altijd een heel belangrijk genre. Maar misschien is nog wel belangrijker wat
hiervoor reeds is opgemerkt over de historische cultuur in de samenleving. Het
gebruik van archieven heeft in toenemende mate te maken met de individuele
identiteit van de Nederlandse burgers en hun persoonlijk engagement met het
verleden. Het grote voorbeeld is uiteraard de groep van de genealogen en familie
onderzoekers. Een bewaringsfilosofie die geen rekening houdt met de het indivi
dualiseringsproces in de samenleving en de wetenschap lijkt me inhoudelijk en
politiek niet verdedigbaar. Een etatistische bewaringsfilosofie zal uiteraard totaal
falen in dit opzicht, maar ook een te abstracte maatschappelijke bewaringsvisie
zal tekort komen. Dit betekent volgens mij dat met des te meer zorg gegevens over
personen bewaard moet worden. En hier doet zich het interessante verschijnsel
voor dat nu het persoonlijk niveau steeds belangrijker wordt geacht, de bewaring
ervan extra moeilijkheden oplevert.
De Wet Bescherming Persoonsgegevens van september 2001 verbiedt de verwer
king van allerlei gegevens van levende personen. Dat bemoeilijkt al veel.
Daarnaast vernietigen beheerders van dossiers van patiënten, cliënten, beboete
personen, belastingplichtigen, rechtbankprocessen hun materiaal vrij makkelijk
op grote schaal, soms op grond van specifieke wetgeving. Ik verwacht dat deze
problematiek nu weer snel op de agenda gaat komen. Waarschijnlijk zal vanuit
de wetenschappelijke wereld opnieuw de steekproef worden beklemtoond. Vanuit
de wereld van de actuele historisch cultuur zouden andere desiderata naar voren
gebracht kunnen worden, bijvoorbeeld bewaring van persoondossiers die
opvallend rijk aan informatie zijn. Ook hiervoor zal ondersteunend onderzoek
nodig zijn. Wellicht kan dit gebeuren in samenspraak met cultuur-historische
organisaties.
Consequenties voor het ondersteunend onderzoek
Terugkerend naar de uitvoering van de selectie wil ik tenslotte de vraag stellen
naar het ondersteunend onderzoek dat nodig is om verantwoorde selecties te
maken. Ik ga daarbij uit van een maatschappelijk-culturele visie op het bewaren
van archieven, niet een etatistische. Mijn stelling is dat het zoeken naar de maat
schappelijk-culturele waarde van archieven begint met het idee van de 'weerspie-
geling' van de samenleving en het zoeken naar key creators van informatie,
waarop een 'documentation strategy' kan worden gebouwd. Naar mijn oordeel
kan dit zoeken worden opgesplitst in drie elementen23:
1. zoeken naar sporen bij de overheid en elders in de samenleving die gebeurte
nissen en ontwikkelingen met een grote symbolisch-emotionele waarde weer
spiegelen. Hier kan men denken aan zowel (macro) overheidshandelingen als
(micro) documenten die sterk gericht zijn op heftige en fundamentele
gebeurtenissen. Ik denk hierbij ook aan de stukken 'betreffende bijzondere
tijdsomstandigheden of gebeurtenissen, betreffende beeldbepalende objecten
en betreffende bijzondere personen', zoals omschreven in de concept-selectie
lijstvan de gemeenten.
2. zoeken naar rijke, samenvattende beschrijvingen die informeren over de
spanningen, vraagstukken en ontwikkelingen in de samenleving. Hier kan
verwezen worden naar de 'samenvattende documenten (jaarverslagen, over
zichten en statistieken)' uit de gemeentelijke concept-selectielijst. De vraag
is hier: waar zitten de handelingen bij de overheid en elders met sterke
beschrijvingen en samenvattingen van informatie over de samenleving?
3. zoeken naar sporen over de hoogst concrete manier waarop individuen zich
voordoen. Bij de overheid vinden we hoe de overheid met burgers omgaat en
burgers met de overheid, zodat we ook achteraf er kritisch-analytisch onder
zoek mee kunnen doen en ook de levens van personen en maatschappelijk
opvallende of interessante groepen personen kunnen leren kennen. De vraag
is hier: waar zitten de (handelingen bij de overheid en elders met de) meest
gedetailleerde dossiers? Dit inhoudelijk perspectief ontbreekt in de gemeente
lijke concept-selectielijst, hoewel er wel ruimte wordt geboden voor 'steek
proeven'.
Welk huisonderzoek is hiervoor nodig? Ik doe een poging.
1. Het is duidelijk dat voor zowel de overheid als voor complexe maatschap
pelijke organisaties - zoals grote bedrijven, ziekenhuizen, enzovoort - RIO-,
HMA-, en AA-achtige onderzoekingen van onmisbaar nut zijn om deze drie
desiderata op te lossen. Zij geven immers een uitstekende technische entree
in de structuur van het materiaal en zij geven meteen aan in welk kader de
informatie is verzameld of ontstaan. Dit is des te belangrijker omdat vaak een
één-op-één relatie tussen informatie en een specifiek overheidsorgaan niet
bestaat: er is niet zelden een 'multirelationele' context. Deze institutionele
benadering levert kostbare inzichten op rond de vraag hoe en waarom infor
matie en informatiedragers ontstaan Zoals eerder opgemerkt lijkt het voorts
van groot belang aan dit institutioneel onderzoek het nodige 'informatie-
onderzoek' toe te voegen, waarin typering van de aard en structuur van de
informatie plaatsvindt zoals die zich concreet voordoet in allerlei werkproces
sen van de overheid.24
2. Om de symbolische en emotionele waarde vast te stellen van archiefmateri
aal is een instrument noodzakelijk waarin historisch is nagegaan welke de
belangrijke politieke strijdpunten, natuurrampen, schokkende economische
en sociale gebeurtenissen, culturele hoogtepunten en omstreden of opval-
WAARDERINGSTHEORIE EN ONTWIKKELING VAN WAARDERINGSMETHODEN EN -STRATEGIEËN
98
PAUL M.M. KLEP VERSCHUIVENDE VISIES EN PRAKTIJKEN. ARCHIEVEN BEWAREN VOOR ONDERZOEK EN CULTUUR
23 Zie ook: P.M.M. Klep, Archieven bewaren: cultureel investeren in de toekomst, paragraaf 2.3 Culturele
waarderingselementen.
24 P.M.M. Klep, 'Informatie-analyse van archiefbestanden', 23: figuur 2.
99