Een bouwsteen
voor de toren van Babel
Over definities voor waardering, selectie en verwijdering
Ik geef wenken, geen regels.
Multatuli1
Inleiding over termen, begrippen, woorden en hun betekenis
De betekenis die aan termen, begrippen en woorden wordt gehecht, is afhanke
lijk van de context waarbinnen deze worden gebruikt. Binnen verschillende
disciplines en vakgebieden zijn definities in omloop van de vaktermen, kern
begrippen en specifieke woorden. Indien daarover enige mate van overeenstem
ming is bereikt en indien deze definities zijn gepubliceerd, is er sprake van
een terminologie. Taal is echter dynamisch. Betekenisverandering is een proces
zonder einde, hetgeen wordt geïllustreerd door de tijd heen aangepaste en
geactualiseerde encyclopedieën, woordenboeken en terminologieën.
De redenen daarvoor zijn verschillend van aard. Een rol speelt bijvoorbeeld het in
overeenstemming brengen van de betekenis van termen, begrippen en woorden
aan de 'stand der dingen' of de stand van weten(schap). Ook verandering van
inzicht binnen de discipline, het vakgebied of maatschappelijke ontwikkelingen
is een drijfveer. Deze overwegingen leiden tot mijn poging om de termen, begrip
pen, woorden 'waardering', 'selectie' en 'verwijdering' van archiefstukken zo te
interpreteren en te beschrijven, dat zij wellicht beter aansluiten bij de (paradig
matische) veranderingen en de technische en methodologische ontwikkelingen
binnen de archivistiek.2 Een proeve van begripsgeschiedenis.3
De in deze bijdrage voorgestelde betekenis aan de termen, begrippen, woorden
waardering, selectie en verwijdering zal, als het goed is, echter geen lang leven
beschoren zijn. Taal is immers dynamisch, taalontwikkeling een dynamisch
proces. Dit geldt ook voor de vaktaal. 'Van tijd tot tijd', zo staat in de inleiding
van het Lexicon van Nederlandse Archieftermen uit 1983, 'zal een bijstelling, een
herziening van die definities noodzakelijk zijn', een en ander 'afhankelijk van het
tempo waarin het vakgebied zich ontwikkelt'.4 Aanpassing is nodig, ondanks dat
56
recentelijk een Archiefterminologie voor Nederland en Vlaanderen5 is verschenen
waarin, na een periode van discussie over de juiste definitie, min of meer over
eenstemming is bereikt over betekenissen. Een 'juiste definitie' bestaat niet, een
op een bepaald moment 'meest bruikbare definitie' wel.
Over waarderen, selecteren en verwijderen
Waardering, selectie en verwijdering zijn termen die in nagenoeg iedere disci
pline of vakgebied voorkomen. Elet object van waardering etc. is in elk van die
disciplines of vakgebied een andere. De toegepaste criteria zijn nooit dezelfde.
De wijze waarop wordt gewaardeerd, geselecteerd en verwijderd is niet overal en
niet altijd gelijk.
De herkomst en betekenis van de woorden waardering, selectie en verwijdering
Op grond van de geschetste etymologische ontwikkeling, formuleer ik de
respectievelijke betekenis van de termen waardering, selectie en verwijdering als
'het bepalen van de waarde', 'het maken van keuzes' en 'het daadwerkelijk schei
den'.
Binnen de context van archivistische concepten, archivistische taken en
werkzaamheden en archieffuncties, is tot op zekere hoogte een procesvolgorde
zichtbaar. Ze kunnen respectievelijk worden geïnterpreteerd als: 'het maken van
keuzes en het bepalen van een waarde van een object (waardering), het toeken-
57
HANS WAALWIJK
1 Multatuli, Ideeën, Idee 46 [1882].
2 Ik spreek hier van termen, begrippen, woorden omdat ik geen keuze kan maken. Zelfs woordenboeken
geven hier nauwelijks uitkomst. In de grote Van Dale bijvoorbeeld wordt 'term' omschreven als 'een bena
ming', 'begrip' als 'bevatting' of 'een denkbeeld' en 'woord' als 'een bepaald taaldeel dat vaak op dezelfde
wijze voorkomt en door betekenis en vorm een zekere zelfstandigheid bezit.' G. Geerts, H. Heestermans,
Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal. (Utrecht Antwerpen, 1984), de betreffende lemma's.
3 Begripsgeschiedenis wordt gezien als een historische subdiscipline, gekarakteriseerd als enerzijds de ge
schiedenis van de betekenisverschuivingen die termen en begrippen ondergaan in relatie tot andere termen
en begrippen in een gegeven tijd en in een geven ruimte - de Duitse 'school' van de Begriffsgeschichte -
HANS WAALWIJK EEN BOUWSTEEN VOOR DE TOREN VAN BABEL
Waarderen Het woord waarderen is in het Middelnederlands en het Modern
nederlands een afleiding waarde ['waard', oorspronkelijk aarde
gecombineerd met -eren [in de betekenis 'sparen, welwillend zijn'].
Ook Fries wirde'arje maar Oudfries Wértheria 'taxeren' dat in het
Middelnederlands warderen, Middelhoogduits wérdern, wirdern
(Nieuwhoogduits Wüddern), Oudsaksisch Wérthirion in de betekenis
van 'schatten'.6
Selectie Het woord selectie komt van het Latijnse selectionem, 4e naamval van
selectio [keuze], van seligre (verleden deelwoord seleetum[uitkiezen],
van se- [terzijde] legere [verzamelen, nagaan, uitkiezen]. In de
betekenis van 'keuze' sinds 1669 in het Nederlands uit het Frans7
Verwijderen Het woord verwijderen heeft de betekenis van 'op afstand plaatsen'.
Is afgeleid van wijd in de betekenis van 'ver'. Wijd [ruim] Middel
nederlands Wijt, Oudsaksisch, Oudfries, Oudengels wid,
Oudhoogduits wit, Oudnoors viör van een Indo-europese basis
met de betekenis 'uit elkaar'. In de betekenis 'op afstand plaatsen'
sinds 1642 in het Nederlands 8
en anderzijds alsde geschiedenis van het politiek denken vanuit het perspectief van de taal waarin dit
politiek denken en de politieke beslissingen zich manifesteren - de Anglo-Amerikaanse 'school' van de
conceptual history. Zie Ian Hampsher-Monk, Karin Tilmans, Frank van Vree (red.), History of Concepts:
Comparative Perspectives (Amsterdam, 1998).
4 [H. Bordewijk,e.a.] Lexicon van Nederlandse archieftermen ('s-Gravenhage, 1983), p. 9.
5 [A.J.M. den Teuling, e.a.] Archiefterminologie voor Nederland en Vlaanderen ('s-Gravenhage, 2003).
6 N. van Wijk, Frank's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche Taal ('s-Gravenhage, 1980 [1912])
7 P.A.F. van Veen i.s.m. N. van der Sijs, Etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden
(Utrecht Antwerpen, 1989] en Nicoline van der Sijs, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst
van onze woorden en betekenissen. (Amsterdam Antwerpen, 20022).
8 Idem.