Besturen door registratuur bij de gemeentelijke
gas- en elektriciteitsfabrieken te Tilburg1
Organisatie
In 1853 kreeg de Amsterdamse onderneming Cossas Compagnie van de
gemeente Tilburg vergunning voor de bouw van een gasfabriek en een concessie
voor de verlichting van de openbare straten en pleinen.2 Na een paar jaar werd de
concessie op verzoek overgeschreven op de firma W.P. Wolterbeek van Baggen
Compagnie in Amsterdam. Op 4 januari 1870 deed de firma W.P. Wolterbeek
van Baggen Compagnie de gemeenteraad het voorstel om de concessie met
twintig jaar te verlengen. De gemeente wilde de gaslevering echter zelf exploi
teren.
De gemeentelijke gaslevering begon in juni 1873.3 Vanaf november 1884
leverde de gasfabriek continu gas.4 In 1896 werd het muntmeterstelsel ingevoerd,
waardoor minder welgestelde burgers overgingen tot het gebruik van gas.5
Toen er een elektrische tramlijn van Breda naar Tilburg kwam, werd er bij de
gemeenteraad van Tilburg een commissie ingesteld die zich ging richten op de
zaak of het misschien wel interessant zou zijn om een elektriciteitsfabriek te
laten bouwen. Deze commissie kwam in 1909 met een rapport waarin zij een
aantal voorstellen deed, onder andere om de elektriciteitsfabriek onder te
brengen bij de gasfabriek.6 Dit werd door de gemeenteraad op 18 maart 1910
overgenomen: het Gas- en Elektriciteitsbedrijf (GEB) was ontstaan.7
Het beheer van de gemeentelijke gasfabriek, later gas- en elektriciteitsfabrieken,
lag bij de gemeenteraad. Een vaste commissie uit de gemeenteraad regelde de
gaslevering en hield toezicht op het eerste gemeentebedrijf. Het dagelijks toezicht
op de verschillende werken en de exploitatie van de fabriek werd overgedragen
aan de directeur die door de commissie was benoemd; H. Herboth was de eerste
directeur van de gemeentelijke gasfabriek.8 Daarnaast werd er een boekhouder
aangesteld.9 Na het overlijden van Herboth werd Th. van Mierlo in 1873 direc
teur.10
Bij de uitbreiding van de gemeentelijke gasfabriek met een elektriciteitsfabriek
in 1910 bleef het beheer van de fabrieken bij het college van burgemeester en
wethouders. Dit college werd bijgestaan door twee raadscommissies: één voor de
Afdeeling Gasfabriek en één voor de Afdeeling ElektriciteitsfabriekIn 1911 fuseer
den beide commissies tot de Gas- en elektriciteitscommissie.12 De directie van de
energiebedrijven kwam bij Th. van Mierlo te berusten.13 Vanaf 1912 werd de
directeur bijgestaan door een technisch directeur.14
Toen Van Mierlo in 1927 met pensioen ging besloot de gemeenteraad om de
beide bedrijven te scheiden met behoud van de gezamenlijke administratie. Ieder
bedrijf kreeg in 1929 zijn eigen directeur: voor de gasfabriek Th. van Mierlo jr.
en voor de elektriciteitsfabriek H. Jansen.15
Aanvankelijk werkten er slechts twee personen op het kantoor: de boekhouder en
de directeur. Het bedrijf groeide waardoor de directeur en de boekhouder de
administratieve taken niet meer alleen konden uitoefenen. Er kwam een lang
zame uitbreiding van personeel dat met de administratie was belast. Zo nam men
eind 1893 de eerste klerk in dienst.16 In 1896 werd het muntmeterstelsel inge
voerd, met als gevolg stijging van het gasdebiet, meer aanvragen voor gasaanslui-
ting en dus meer werk voor de administratie. Deze werd dan ook weer uitgebreid
met een tweede klerk17, die twee jaar later gevolgd werd door een derde klerk.18
Ondanks de groei van het administratieve personeel, stelde het college van
burgemeester en wethouders in 1899 een accountant aan. Het systeem van boek
houden van de gemeentelijke gasfabriek was namelijk verouderd en moest
opnieuw worden ingericht.19
Was er aanvankelijk alleen een verdeling tussen ambtenaren (sinds 1897
ambtenaren en beambten) en werklieden in de gasfabriek, in 1907 werd het per
soneel verdeeld over vier afdelingen. Zo was er de afdeling Ambtenaren en
beambten waaronder de directeur viel, een technisch gedeelte, een administratief
gedeelte (de boekhouder, klerken, twee muntmeterbeambten en de gemeente
ontvanger die belast was met het innen van de gasrechten) en de afdeling van de
werklieden.20
In 1920 kregen beide bedrijven een eigen administratie, maar toch bleef er
een gemeenschappelijke afdeling administratie bestaan.21 Nadat beide bedrijven
in 1929 van elkaar gescheiden waren, bleef de administrateur aan beide direc
teuren verantwoording schuldig.22
NADIA LEHMANN
1 Bewerking van N. Lehmann, Besturen door registratuur. Veranderingen in het besturen van werkprocessen
door administratieve ontwikkelingen in de gemeentelijke gas- en elektriciteitsfabrieken te Tilburg, in de
periode 1873 tot 1930 (werkstuk voor het doctoraalwerkcollege Archiefwetenschap, Universiteit van
Amsterdam, 1999).
2 Vijftig jaar bestaan der Gemeente Gasfabriek te Tilburg1873-1923Th. Pirenne en J. Veen, Van Nijveroord
naar Ringbaan Noord. Grepen uit de geschiedenis van de Tilburgse energiebedrijven (Tilburg 1980).
3 H. van Doremalen, Bedrijvig Tilburg. Uit de archieven van Tilburgse bedrijven van vijftig jaar en ouder (Tilburg
1997) 50.
4 Pirenne en Veen, Van Nijveroord naar Ringbaan Noord, 16.
5 Van Doremalen, Bedrijvig Tilburg, 51.
6 Pirenne en Veen, Van Nijveroord naar Ringbaan Noord, 22.
7 Van Doremalen, Bedrijvig Tilburg, 51.
8 Gemeentearchief Tilburg, Archief Energiebedrijven (hierna Archief Energiebedrijven), inv.nr. 23,
Jaarverslag 1898, 14; Pirenne en Veen, Van Nijveroord naar Ringbaan Noord, 18.
9 Inventaris van het archief van de Energiebedrijven te Tilburg1871-1949, 2.
10 Archief Energiebedrijven, inv.nr. 18, Jaarverslag 1893, 4.
122
NADIA LEHMANN DE GEMEENTELIJKE GAS- EN E L E CT RI C IT E IT S F A B R I E K E N TE TILBURG
11 Vijftig jaar bestaan der Gemeente Gasfabriek te Tilburg, 36.
12 Ibidem, 48.
13 Van Doremalen, Bedrijvig Tilburg, 51.
14 Pirenne en Veen, Van Nijveroord naar Ringbaan Noord, 33.
15 Van Doremalen, Bedrijvig Tilburg, 52.
16 Archief Energiebedrijven, inv.nr. 18, Jaarverslag 1893, 4.
17 Ibidem, inv.nr. 21, Jaarverslag 1896, 1-2, 13, 17.
48 Ibidem, inv.nr. 23, Jaarverslag 1898, 40.
49 Ibidem, inv.nr. 24, Jaarverslag 1899, 2.
20 Ibidem, inv.nr. 32, Jaarverslag 1907, 16.
24 Pirenne en Veen, Van Nijveroord naar Ringbaan Noord, 35.
22 Ibidem, 34.
123