van Billiton en van de Duinwaterleiding. De gegevens hiervoor werden (behalve
aan de Tayloriaanse tijdregistratie) merendeels ontleend aan de financiële admi
nistratie die een geheel andere rol vervulde dan de traditionele boekhouding:
zij werd het meetinstrumentarium waarmee een meer systematische analyse van
productieproces en productiemethoden mogelijk werd.59
Het carbonpapier maakte, in combinatie met losbladigheid, doorschrijfboek-
houding mogelijk; deze leidde, gecombineerd met tel- en boekhoudmachines
(de eerste wordt in Nederland pas in 1913 gesignaleerd), ponskaarten en
adresseermachines, tot drastische verbetering van de administratieve sturing
en verantwoording die in het scientific management zo essentieel waren.60
In de interne correspondentie signaleert Yates onder meer het verdwijnen van
aanhef en groet en de opkomst van het memo. Dat laatste dateert zij op circa
1913, maar al in 1910 beveelt het Stenographer's and correspondent's handbook aan
om, in plaats van een word memorandum, een formulier te gebruiken waarop met
een simpele check-mark ('afvinken') gewerkt kan worden: "In this way useless
equipment and fruitless labor will be eliminated."61
Nieuwe mensen
Een van Yates' bevindingen is that "the single factor immediately related to the
emergence of communication as a managerial tool was the intervention of a
strong manager championing the new theories".62 Ook in onze studies troffen
we "sterke mannen" aan, naast één markante vrouw: Stempels (Duinwaterlei
ding), Van Mierlo (in Tilburg), Mees (Nederlandsche Bank), Frits Isaac (Bijen
korf), Nel Lefèbre (Billiton). De heren behoorden tot de door Yates genoemde
committed managers, de dame is een uitzonderlijke representante van de
systematizers in archivering en documentatie.63 Die stonden dichtbij de organisa
tieadviseurs en efficiencydeskundigen - nieuwe professies van specialisten in
kantoororganisatie en bedrijfsadministratie, voorafgegaan door (en soms voort
gekomen uit) de accountants.64 Maar deze ontwikkelaars van methoden, tech
nieken en systemen konden alleen slagen als ook de gebruikers meewerkten.65
Het zijn mensen die archieven vormen en gebruiken. Nieuwe methoden en
nieuwe technologie zijn belangrijke archivaliseringsimpulsen66, maar op zichzelf
nog onvoldoende voor een omslag in besturen door registratuur. Terecht vormt
acceptatie in een sociaal systeem een van de belangrijkste factoren voor de ver-
brei ding van innovaties in het door Everett Rogers ontwikkelde model.67 Dat
sociale systeem wordt mede bepaald door de cultuur van de organisatie, waarin
de eerder genoemde opinion leaders ook andere 'nieuwe mensen' -innovators en
early adaptors- moeten zien te enthousiasmeren om uiteindelijk samen met de
early majority de rest van de organisatie mee te krijgen. Door onderzoek van
mensen en hun organisatiecultuur in heden en verleden kunnen we komen tot
uitspraken over een effectieve en efficiënte archiefvorming.68 Dat is de maat
schappelijke opdracht aan de archiefwetenschap.
CONTEXT EN FUNCTIONEEL INSTITUTIONEEL ONDERZOEK: PRAKTIJK
59 M.S.C. Bakker, 'Beheerst innoveren', in: H.W. Lintsen (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland.
De wording van een moderne samenleving 1800-1890, 6 (Zutphen 1995) 78-84; Van den Ende, 'Kantoor en
informatietechnologie', 223.
60 Van den Ende, 'Kantoor en informatietechnologie', 249. Hierna N. Lehmann, 'Besturen door registratuur
bij de gemeentelijke gas- en elektriciteitsfabrieken te Tilburg; H. Waalwijk, 'Besturen door registratuur bij
De Nederlandsche Bank'. 249.
61 [S. Roland Hall], The stenographer's and correspondent's handbook. A reference work on stenographic and
typewriting methods, business correspondence, diction, modern office practice, postal information, and allied
subjects (Scranton, Pa., 1910) 289.
62 Yates, Control through communication, 273.
63 P. Schneiders, De bibliotheek- en documentatiebeweging 1880-1914; bibliografische ondernemingen rond 1900
(Amsterdam 1982); Ketelaar, 'Zaalberg en Otlet'.
64 Bloemen, Scientific management; Van den Ende, 'Kantoor en informatietechnologie', 212, 234, 242-247.
65 Van den Ende, 'Kantoor en informatietechnologie', 214.
66 Ketelaar, Archivalisering en archivering, 12.
108
ERIC KETELAAR BESTUREN DOOR REGISTRATUUR, 187O-I94O
67 E. Rogers, Diffusion of innovations (New York 19833); Baudet, Een vertrouwde wereld, 144-148; C. Heath
en P. Luff, Technology in action (Cambridge 2000).
68 Ketelaar, Archivalisering en archivering, 11.
109
