Auke van der Woud
Prometheus Bert Bakker (Amsterdam, 2015), ISBN 978-90-351
4291-6, 352 pp., 24,95.
Ogen tekort
Massaliteit
Geen wijsneuzerij
De toon van Van der Woud is observerend en mild, niet
veroordelend. Niet alle uitingen van de nieuwe cultuur rond
1900 werden in commercieel opzicht een succes. Met de kennis
van nu ligt wijsneuzerij achteraf op de loer, de anachronistische
valkuil waar veel historici onbewust in trappen. Van der Woud
doet dit niet. Experimenten die geen vervolg kregen worden
niet neergezet als mislukte projecten of falend ondernemer
schap, maar als betekenisvolle manifestaties van een verande
rende cultuur.
Tegenstrijdigheden
Auke van der Woud, De nieuwe mens. De culturele revolutie
in Nederland rond 1900
Aan het einde van de negentiende eeuw steeg de materiële
welvaart explosief in Nederland. Dit had een enorme uitwerking
op mensen. Ze gingen anders kijken, denken en beleven. Er
ontstond een nieuwe cultuur. Een cultuur die we tot op de dag
van vandaag als 'modern' beschouwen. In De nieuwe mens
beschrijft Auke van der Woud de transformatie die Nederland in
mentaal opzicht tussen 1880 en 1920 doormaakte.
In de nieuwe cultuur werd het materiële belangrijker dan het
ideële. Het hebben van spullen en een goede gezondheid
werden de voornaamste bronnen van geluk. Met de massa
consumptiemaatschappij ontstonden trends, entertainment en
lifestyle. De vormgeving van producten werd belangrijk,
misschien wel belangrijker dan de functionaliteit. Met het kopen
van zaken met een aantrekkelijk design kon men een bepaalde
persoonlijkheid stileren en etaleren. Een enorme visuele
gerichtheid was een belangrijk kenmerk van de nieuwe cultuur.
De normen en waarden van de opkomende cultuur werden
razendsnel omarmd, vooral in de grote steden waar de
bevolking in de periode 1870-1900 meer dan verdubbelde. Van
der Woud beschrijft de culturele omwenteling op plaatsen waar
de impact zich direct zichtbaar manifesteerde; in de etalages
van warenhuizen waarlangs het goed flaneren was, in verras
sende horecaconcepten, in het zinnenprikkelende 'panorama',
het 'panopticum' en de opvolgers daarvan, de bioscoop en de
schouwburg. Men liep massaal uit voor nieuwe, veelbesproken
shows. Nederland raakte in de ban van een visuele cultuur en
kwam, aldus Van der Woud, letterlijk ogen tekort.
Van der Woud presenteert deze waarden als 'nieuw'. Het keer
punt situeert hij rond 1880. Hiermee gaat de auteur voorbij aan
het feit dat er sinds de vroegmoderne tijd een leisure class had
bestaan in Nederland, gericht op het aangename en het uiterlijke
in plaats van het functionele. Nieuw was dat vanaf de tweede
helft van de negentiende eeuw ook mensen met een smalle
beurs gingen participeren in deze materialistische nieuwe cultuur
van 'zien en gezien worden', van amusement en koopdrang.
Ik
De massaliteit van het fenomeen maakte het 'nieuw'. De term
'winkelen' ontstond in de jaren tachtig van de negentiende eeuw
als vorm van vrijetijdsbesteding.
Een van de kenmerken van de nieuwe 'beleefcultuur' rond 1900
was dat de massa zich open en bloot luxe ging permitteren. De
lezer wordt in De nieuwe mens beeldend meegenomen en krijgt
bijna zin om geld uit te geven in de eerste warenhuizen van
Nederland, waarvan het interieur en de koopwaar tot in detail
worden beschreven. De opzet is vrij anekdotisch, de hoofdstukken
staan op zichzelf. Daar staat tegenover dat er prachtige parallellen
naar het heden worden getrokken. Zo kent de huidige '3D-rage'
in de bioscopen een negentiende-eeuws precedent.
De nieuwe cultuur stond bol stond van tegenstrijdigheden. Van
der Woud beschrijft op soepele en trefzekere wijze het ontstaan
van een massamaatschappij die individualistischer was dan ooit.
Dergelijke paradoxen maken De nieuwe mens tot een interes
sante publicatie voor een breed publiek aan historisch geïnte
resseerden. De verhalende stijl van Van der Woud wordt verrijkt
door prachtig fotomateriaal uit archiefcollecties. Het resultaat is
een lezenswaardig betoog over een veranderende mentaliteit in
de late negentiende eeuw.
Cees Tromp Stadsarchief Deventer.
36 2015 nummer 8
