Veni vidi archivio
Een kennismaking met Italiaanse
katholieke archieven
Het Italiaanse archieflandschap is minstens zo versnipperd als de politiek. Binnen de door de
redactie toegewezen ruimte is het dan ook onmogelijk een overzicht te geven dat ook maar de
geringste pretentie van volledigheid zou kunnen hebben. Beperking is op zijn plaats en ik richt
me dan ook vooral op een niet onbelangrijke niche: de archieven van de Rooms-Katholieke Kerk,
hetgeen me de gelegenheid biedt een uitstapje naar Vaticaanstad te maken.
Aan veel staatsarchieven is een archief
opleiding verbonden. Dat geldt ook voor
enkele universiteiten, waarvan de eerder
genoemde La Sapienza de belangrijkste is.
Archiefinspectie
Particuliere archieven
Peter Horsman
Maar eerst een globaal overzicht van het
openbaar archiefwezen. In vergelijking
met Nederland is het gemeentelijk archief
wezen veel minder ontwikkeld, zelfs in
historisch belangrijke steden. Het zwaarte
punt ligt bij de staatsarchieven, waarvan
er heel veel zijn. In iedere provinciehoofd
stad is in beginsel een archivio di stato.
Voor wie wat minder op de hoogte is met
de administratieve indeling van Italië, een
korte toelichting.
Het land is onderverdeeld in twintig regio's,
zoals Lazio, Toscane, Umbrië, Lombardije,
Sicilië en Sardinië. Elke regio is weer onder
verdeeld in een aantal provincies, in totaal
zijn dat er 110. Het aantal staatsarchieven
is volgens opgave van de Centrale Directie
101, dus kennelijk heeft - ondanks de
bewering op de website - niet elke
provinciehoofdstad zijn eigen staatsarchief.1
De provinciale staatsarchieven beheren de
archieven van de instellingen van vóór de
eenwording binnen hun regio, plus de
door 'perifere' staatsorganisaties gevormde
archieven van na de eenwording.
Archieven op nationaal niveau van na de
eenwording worden beheerd door het
Archivio generale di stato, gevestigd in
de wijk EUR, en inderdaad gebouwd in
de typische Italiaans-fascistische bouwstijl
van de jaren '30. Veel van de provinciale
archieven zijn gehuisvest in oude
gebouwen die, hoe monumentaal ook,
niet altijd geschikt zijn als archiefbewaar
plaats, ondanks mogelijke bouwkundige
aanpassingen. Zo is het archivio di stato di
Roma, waar onder andere belangrijke
archieven van de organen van de
voormalige kerkelijke staat worden
bewaard, ondergebracht in de voormalige
zetel van La Sapienza, de oudste universi
teit in Rome.
In elk van de 20 regionale hoofdsteden is
een sopraintendenza gevestigd, enigszins
vergelijkbaar met de Nederlandse archief
inspectie. De sopraintendenze houden zich
vooral bezig met de ordening van
gemeentearchieven en particuliere
archieven. Met de administratie hebben
ze niet of nauwelijks bemoeienis.
De staatsarchieven en de sopraintendenze
worden aangestuurd door een directeur-
generaal, die met zijn staf de Direzione
Generale per gli Archivi vormt, gehuisvest
in een kantoorvilla in Via Gaeta, dus noch
inwonend bij een staatsarchief, noch bij
het ministerie. De directie host een aantal
digitale netwerken: voor de staatsarchieven
en voor de sopraintendenze. Laatst
genoemd netwerk (SIUSA) bevat een
indrukwekkend aantal toegangen van
gemeentelijke (Italië kent nog meer dan
8000 zelfstandige gemeenten) en
kerkelijke archieven. Opvallend dus, dat de
informatisering in handen is van de staat
en niet aan marktpartijen is overgelaten.
Dat bevordert in elk geval de uniformiteit.
Hoewel de staat door middel van de
sopraintendenze bemoeienis heeft met
particuliere archieven, nemen de
staatsarchieven deze in beginsel niet in
hun depots op. Dat is de voornaamste
oorzaak dat het archieflandschap zo ver
snipperd is. De meer dan 100 staats
archieven vormen een uitdaging voor de
span of control van de directeur-generaal
- zeker als je daar ook nog de 20 sopra-
intendeze bij optelt - maar in elk geval is
er een duidelijke structuur en kun je op de
site van de centrale directie de adressen
en openingstijden vinden en kennis
nemen van de vaak ongemeen rijke
inhoud van de depots. Maar voor de
talloze private archieven van families,
bedrijven, kloosters en kerkgemeen
schappen ligt dat ingewikkelder, al
verrichten de meeste sopraintendenze
goed werk, onder andere door middelen
te vinden om archieven te ontsluiten.
Een voorbeeld hoe versnipperd vooral het
particuliere archieflandschap eruitziet,
werd gedemonstreerd op een driedaags
seminar eind oktober 2013 over kerkelijke
archieven: Memoria Fidei. Na de gebruike
lijke formele redevoeringen van een
drietal aartsbisschoppen, gevolgd door
een historisch-wetenschappelijk en een
theologische keynote, volgde een dozijn
afzonderlijke casestudy's: Propaganda
Fidei, de Fabbrica di San Pietro, SantUf-
ficio, om er maar enkele te noemen. Alle
zelfstandige archieven in of rond het
Vaticaan, maar buiten het befaamde
Archivio Segreto Vaticano (ASV). En dat
was nog maar het topje van de ijsberg
aan kerkelijke instellingen, doorgaans met
omvangrijke en rijke archieven en biblio
theken, opengesteld voor onderzoek, mits
dat wetenschappelijk is en de aspirant-
40 2013 nummer 10
