Geheimen openbaar
Openbaarheid van bestuur en de neiging tot geheimhouding zijn elkaars natuurlijke vijand. Zo lijkt
het. Sinds mei 1980 ligt dat echter wezenlijk anders. Op die datum werd de Wet openbaarheid van
bestuur, de Wob, ingevoerd.
Openbaarheidsparadox
Deze instructies noch de Wob hebben die
natuurlijke drift tot geheimhouding bij
ambtenaren kunnen doen verdampen.
Ofwel: er wordt nogal geschermd met
geheim, vertrouwelijk, staatsgeheim tot
en met 'NATO cosmic top secret', zonder
dat daar altijd een rechtsgrond onder ligt
en zonder dat dit gewogen is ten opzichte
van het algemeen belang bij toegang dat
toch echt sinds mei 1980 de norm is.
In Nederland hebben we te maken met
een openbaarheidsparadox. Een van onze
ijzersterke exportmerken is transparantie.
De werkelijkheid is echter nogal anders.
De actieve openbaarheid is in ons land
enigszins lager, en sinds de kabinetten-
Balkenende dalend, in vergelijking met
de situatie in Angelsaksische en
Scandinavische landen. Het Actieplan
Wallage uit 2001, op zich een mager
product, blijkt die actieve openbaarheid
niet verbeterd te hebben. Documenten
komen zonder consistent en congruent
beleid soms wel en soms niet op internet
en - nieuw! - verdwijnen daar bovendien
na een of enkele jaren weer. De open
baarheid op verzoek, het wobben,
de passieve openbaarheid, bevindt zich
in Nederland op een beschamend niveau.
Er zijn 80 landen met een Wob. Alleen
in Nederland is de wettelijke
beantwoordingstermijn maar liefst 56
dagen. Saillant detail: deze termijn werd
vorig jaar door minister Ter Horst nog
verdubbeld. In de westerse van die
80 landen is er niet één waar
de beantwoordingstermijn zo massaal,
in 60% van alle zaken, overschreden
wordt. Qua obstructie in de beantwoording
en qua onrechtmatig gebruik van
weigergronden zit Nederland in
Bovengemiddeld succesvol
Kortom, de illegale geheimhouding
bestrijdt de openbaarheid die de Wob
beoogt. Toch is de Nederlandse Wob-
praktijk, ondanks voornoemde
problemen en ondanks een zeer beperkt
gebruik van die wet (8 verzoeken per
jaar per 100.000 inwoners VK 72 VS
492), bovengemiddeld succesvol. De
Nederlandse Wobbers, en onder hen met
name de journalisten, zijn boven
gemiddeld volhardend in de procedures
die ze voeren. In die illegale geheim
houding en via illegale classificatie zijn
we overigens niet uniek. Vorige maand
is in de VS in een poging de afscherm-
wildgroei te beteugelen zelfs een wet ter
declassificatie aangenomen.
Hoopvol is dat reeksen Irak-documenten,
stukken betreffende de Catshuisbrand,
dossiers inzake excessief declaratiegedrag
van topambtenaren en dossiers van
de AIVD en Rijksrecherche alle -ondanks
aanvankelijke verweren gebaseerd op
al dan niet legale geheimhouding -
nu toch toegankelijk zijn voor publieke
controle. Het kost wat moeite, maar
voorbij het geheim staat de democratie.
Roger Vleugels
r
Tot dat moment was alle bij en onder de
overheid berustende informatie eigen
dom van de overheid. Een eigenaar heeft
uiteraard het recht om te bepalen wie
toegang tot zijn of haar spullen heeft.
Met andere woorden: tot mei 1980 was
alle overheidsinformatie geheim, althans
niet openbaar, tenzij de overheid anders
besloot. Met de invoering van de Wob
werd, in bestuursrechterlijke zin,
de democratie - het volk - de eigenaar.
Daarmee werd automatisch alle bij en
onder de overheid berustende informatie
openbaar. Dat wil zeggen: openbaar
tenzij een van de 14 weigergronden een
zwaarder geheimhoudingsbelang dan het
algemeen belang bij openbaarheid heeft.
Vanaf de invoering van de Wob is
'geheim' gereduceerd tot een van die
weigergronden in de Wob en alleen van
toepassing indien een document officieel
geclassificeerd is. Classificatie, een term
veel breder dan alleen staatsgeheimen
omvattend, vereist een besluit of een
reglement en mag alleen opgelegd
worden door daartoe bevoegde
ambtenaren.
Openbaarheid van bestuur: geopende charterkast
uit de IJzeren Kapel van de Oude Kerk in
Amsterdam. Zichtbaar zijn de laden waarin de
stukken werden opgeborgen. De kast stond ten
tijde van het maken van deze foto in depot A van
het Gemeentearchief Amsterdam aan de
Amsteldijk (Stadsarchief Amsterdam, Collectie
foto-afdrukken).
de bovenste regionen van die groep van
80 landen.
Het zwartboek openbaarheid, 30 jaar
wobben - 30 jaar tobben (september
2010) is gratis als PDF verkrijgbaar door
te mailen naar Roger.vleugels@planet.nl,
o.v.v. zwartboek openbaarheid.
Roger Vleugels juridisch adviseur en
docent openbaarheid van bestuur.
nummer 10 2010 27
