Koloniaal archief
Godsdienstpolitiek
Voorlopige inkijk
Archives without Borders
'Koranschooltje voor jongens op Java', datum onbekend
(coll. KITLV, Leiden).
Isabel van der Heiden
In het aprilnummer van het Archievenblad
besteedde Charles Jeurgens aandacht
aan de gebrekkige kennis onder
Nederlanders - burgers, politici alsook
de media - ten aanzien van de islam.
Dit besefte men ook op het Instituut
voor Nederlandse Geschiedenis, toen
daar in 2006 aan het project
Godsdienstpolitiek in Nederlands-Indië
in het bijzonder ten aanzien van de
islam, 1816-1942 werd gestart.
Aangezien Nederland eeuwenlang nauwe
betrekkingen onderhield met de
Indonesische archipel, eilanden waarvan
de bevolking voor het overgrote deel de
islam aanhing en aanhangt, is het des te
opmerkelijker dat van opgedane kennis
van en omgang met de islam weinig in
het collectieve geheugen is overgebleven.
Na de teloorgang van de VOC en de WIC
kwam het beheer van de bezittingen
overzee aan de Nederlandse regering
toe. Er kwam een 'minister van Koloniën'
in Den Haag, die graag op de hoogte
wilde worden gehouden van de
gebeurtenissen in Nederlands-Indië.
Hoewel de gouverneur-generaal in
Batavia redelijk autonoom kon regeren
(de Raad van Indië en de twintigste-
eeuwse Volksraad buiten beschouwing
latend), behoorde rapportage aan 'Den
Haag' tot de belangrijke dagelijkse taken.
Het archief van het ministerie van
Koloniën, door structuur weinig
toegankelijk, is geordend in verschillende
stelsels. Belangrijke pijlers voor de
studie van Nederlands-Indië zijn:
Oost-Indische Besluiten, Openbaar en
Geheim Verbaal, en Mailrapporten.
Het project Godsdienstpolitiek in
Nederlands-Indië, in het bijzonder ten
aanzien van de islam, 1816-1942 wil
inzichtelijk maken, door middel van een
digitale gids, welke informatie in het
koloniaal archief te vinden is aangaande
de relatie tussen koloniaal bestuur en de
aanwezige godsdiensten. Hier komt niet
alleen de islam aan bod, maar er is ook
aandacht voor het katholicisme,
protestantisme en voor de animistische
ethno-religies. De drie eerder genoemde
archieven worden daartoe systematisch
onderzocht en vormen de modules
waarop de digitale gids steunt. Als vierde
module wordt daaraan toegevoegd
'wetgeving', zoals neergelegd in het
Indisch Staatsblad. Die vier pilaren worden
waar mogelijk met elkaar verbonden
middels verwijzingen. Een 'Overige
Bronnen'-document zal daarnaast zowel
overige archieven binnen het ministerie
van Koloniën, als relevante bronnen
aanwezig bij het KITLV, de Universiteits
bibliotheek Leiden, het Utrechts Archief,
het HDC en het KDC belichten.
Hoewel het project aan het einde van
2011 zal worden opgeleverd, is nu al
duidelijk dat er veel meer informatie is
gevonden dan aanvankelijk verondersteld.
Vanaf 1906 werd de regering in Nederland
in haar informatievoorziening geassisteerd
door een adviseur voor Indische en
Arabische Zaken. Deze Christiaan Snouck
Hurgronje was in de jaren 1889-1906
adviseur voor Inlandse Zaken in Indië
geweest, en liet in beide hoedanigheden
een spoor van adviezen aan de regering
op het gebied van de islam na.
Duidelijk wordt dat de Nederlandse
overheid, ondanks haar politiek van
niet-inmenging in godsdienstzaken,
niet om religieuze kwesties heen kon.
Daarbij gold ook het adagium dat de
rust en orde in de kolonie te allen tijde
gewaarborgd moesten worden. Zo
raakte het gouvernement toch betrokken
bij de bedevaart naar Mekka en bij
teruggekeerde hadji's in de kolonie, om
wie een aureool van verzet tegen
Europese overheersing leek te hangen.
Grote en kleine islamitisch geïnspireerde
opstanden in de negentiende eeuw en
de oprichting van islamitische (politieke)
partijen in de twintigste nemen een
belangrijk deel van het archiefmateriaal
in. Conflicten tussen islam en christen
dom, belediging van de profeet en
islamitische leiders en het islamitisch
rechtsstelsel: in al die zaken moest de
koloniale overheid haar positie bepalen.
Jammer voor het islamdiscours van de
afgelopen decennia dat niet vaker werd
teruggegrepen op ervaringen en resultaten
uit het verleden. Of die ook garantie
bieden voor de toekomst is uiteraard
nog maar de vraag.
Isabel van der Heiden onderzoeker
project Godsdienstpolitiek in Nederlands-
Indië in het bijzonder ten aanzien van de
islam, 1816-1942, verbonden aan het
Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
nummer 6 2010 35
