Archieven en mensenrechten
Het ICA-rapport van
Antonio Gonzalez
Quintana
Het recht op controle
De kunst van vernietigen
Archives without Borders
Cristina Bianchi en Fred van Kan
Een archiefcongres in het Vredespaleis
in Den Haag in augustus 2010, daar
moeten de mensenrechten wel aan
de orde komen. Eind 2008 publiceerde
de International Council on Archives
(ICA) op haar website een rapport van
Antonio Gonzalez Quintana over
archiefbeleid ter verdediging van de
mensenrechten: Polfticas archivfsticas
para la defensa de los derechos
humanos.2 Dit is een actualisering van
een eerder rapport dat in 1995 werd
uitgebracht door UNESCO en ICA over
het beheren van de archieven van
veiligheidsdiensten van voormalige
repressieve regimes.
In 1994 werd binnen de ICA een
werkgroep gevormd met de opdracht
archieven te analyseren die betrekking
hebben op of getuigen van politieke
repressie. Het ging daarbij zowel om
Latijns-Amerikaanse als Europese staten
die inmiddels waren omgevormd tot
democratieën. De werkgroep bestond uit
archivarissen die ervaring hadden met
dergelijke archieven en uit mensen-
rechtenspecialisten. Zij waren afkomstig
uit landen waarop het onderzoek
betrekking had. Als projectleider trad
de Spanjaard Antonio Gonzalez Quintana
op. Hij gaf in de jaren 1986-1994 leiding
aan de afdeling 'Spaanse Burgeroorlog'
van het Nationale Archief in Salamanca.
De werkgroep kwam in 1995 met aan
bevelingen voor het behoud en beheer
van de archieven van veiligheidsdiensten.
Gonzalez Quintana heeft het rapport
inmiddels geactualiseerd. Ook andere
archieven dan die van veiligheidsdiensten
zijn door hem in het onderzoek opgenomen.
Dankzij toegankelijke informatie kun je
het overheidshandelen controleren. Dat
is geen nieuwsgierigheid, dat is een
recht. Diverse landen kennen een 'Right
to Information Act' en anders wel
onderzoekscommissies. In Zuid-Afrika
bijvoorbeeld, kwam na jaren van
onderhandelen tussen het African
National Congress en de Nasionale Party
in 1995 een Waarheids- en Verzoenings
commissie (Truth and Reconciliation
Commission of South Africa, TRC) tot
stand. De Commissie beoogde een zo
volledig mogelijk beeld te schetsen van
misdaden begaan onder apartheid, met
de mogelijkheid tot het verlenen van
amnestie aan misdadigers. In elk geval
moest de waardigheid van de slachtoffers
worden hersteld door ze de kans te geven
hun ervaringen te vertellen en ook door
uitkering van vergoedingen. Ongeveer
20.000 mensen werden gehoord en
2000 mensen legden in het openbaar
getuigenis af. In 1998 verscheen het
eerste deel van het TRC Report en in
2003 het tweede. Zowel de regerende
ANC als de puur blanke partijen werden
schuldig bevonden aan het schenden
van mensenrechten. Waarheidsvinding
gebeurde niet alleen op grond van
getuigenissen; advocaten zwaaiden met
stapels papieren, overheidspapieren.
Commissies voor waarheidsvinding vind
je overal ter wereld waar de mensen
rechten op grove wijze zijn geschonden,
van Argentinië tot en met Zuid-Afrika.
Archieven getuigen van het overheids
handelen. Het ligt voor de hand dat
de meest bezwarende papieren worden
vernietigd. In de praktijk blijkt dat toch
meer wordt bewaard dan menigeen
later lief is. Sommige mensen bewaren
de papieren nu eenmaal om zich in te
dekken: ik kreeg een opdracht die ik
niet kon weigeren, maar het was niet
mijn idee, kijk maar, het staat er
allemaal in. En wat niet meer op papier
staat, blijkt voor 'eeuwig' verankerd
in de geheugens van de slachtoffers of
hun nabestaanden. Niet alleen bewaren,
maar ook vernietigen is een kunst.
Neem nou de voormalige archieven van
de inlichtingendiensten in de DDR. Die
zijn versnipperd, maar of dat nou
effectief is? De snippers worden gescand
en met behulp van een uitgekiend
computerprogramma weer digitaal
aan elkaar gelijmd.
Antonio Gonzalez Quintana.
nummer 6 2010 17
