r
r
r
Doel van al deze onderzoe
ken is de beheerders van
collecties te helpen een
afweging te maken tus
sen verschillende soorten
behandelingen.
Neveneffecten en
waardestellend kader
Het kan dus heel goed
zijn dat een object op één
punt aan waarde verliest,
terwijl het op een ander
punt aan waarde wint.
Beslissingsmodel voor inktvraat
Of een object behandeld
wordt, is dus in de eerste
plaats afhankelijk van de
mate van inktvraat en ver
volgens van de vraag of de
winst van de behandeling
(stopzetten van het proces
van inktvraat) opweegt
tegen het verlies aan ma
teriële informatie.
de Koninklijke Bibliotheek (KB), het Na
tionaal Archief (NA) en het Instituut Col
lectie Nederland (ICN). Onderzoekers uit
deze drie nationale instellingen vormen
samen de werkgroep GezOnd (Geza-
menlijk Onderzoek). In dit artikel worden
twee onderzoeken van deze werkgroep
beschreven: een (nog lopend) onderzoek
naar de waarde van objecten en de
neveneffecten van behandelingen op de
waarde van die objecten en het 'Pollution
Pathway Diagram', een schematische
weergave van hoe luchtvervuiling de
veroudering van objecten beïnvloedt.
Ook wordt een beslissingsmodel voor de
behandeling van objecten met inktvraat
beschreven, dat is voortgekomen uit een
samenwerking van Metamorfoze met
medewerkers van de Universiteitsbiblio
theek Leiden, Teylers Museum en het
Stadsarchief Breda. Doel van al deze
onderzoeken is de beheerders van
collecties te helpen een afweging te
maken tussen verschillende soorten be
handelingen. Voor Metamorfoze zijn de
resultaten van dergelijk onderzoek van
belang, omdat de projecten in het kader
van Metamorfoze vaak opgezet worden
door beheerders die niet per definitie
kennis hebben van conservering en alles
wat daarbij komt kijken.
Het is niet mogelijk aan te geven wat
een behandeling verandert aan de
waarde van een object als je niet eerst
deze waarde gedefinieerd hebt. Daarom
bestaat het onderzoek 'Neveneffecten
van behandelingen'1 in feite uit twee
delen: het vaststellen van een waarde
stellend kader en het beschrijven van
mogelijke veranderingen in de materiële
informatiewaarde van een object door
de behandeling die het krijgt. Aan de
hand van enkele collecties (case studies)
uit het Metamorfoze-programma pro
beren de onderzoekers van dit Meta-
morfoze-GezOnd project vast te stellen
of en hoe de waarde van de objecten
door digitalisering, conservering en/of
restauratie verandert. Als de resultaten
hiervan bekend zijn, kan een beslissings
model ontworpen worden, aan de hand
waarvan de meest wenselijke behande
ling van individuele stukken of zelfs hele
collecties vastgesteld kan worden.
Bij het project wordt speciale aandacht
gegeven aan de consequenties van
(be)-handelingen op materiaalgebonden
kenmerken. Metamorfoze heeft de be
doeling autonoom verval als gevolg van
verzuring of aantasting door inktvraat
tegen te gaan door ontzuring of een
fytaatbehandeling. Vervolgens is het
zaak de informatie veilig te stellen door
verfilmen en tegenwoordig digitaliseren.
Deze behandelingen zijn echter in veel
gevallen tamelijk ingrijpend en het kan
zijn dat het karakter van een object
totaal verandert door de behandeling -
een wellicht ongewenst 'neveneffect'.
Bijvoorbeeld: een verzameling brieven
die nog opgevouwen is en in de plooien
van het papier nog strooizand bevat, zal
voor de digitalisering ervan totaal van
karakter veranderen. De brieven worden
immers uitgevouwen en het strooizand
zal weggeveegd moeten worden om
de glasplaat van de digitaliseerder niet
te beschadigen. Zouden de brieven
met een waterige methode behandeld
worden tegen inktvraat, dan zullen de
karakteristieke vouwen in het papier
verdwijnen en moeilijker te reconstrue
ren zijn. Een groot deel van de mate
riële informatiewaarde gaat daarmee
verloren.
Aan de andere kant kunnen deze
objecten aan waarde winnen doordat
ze toegankelijker zijn geworden, zowel
fysiek als digitaal, en misschien is het
verval van deze objecten vertraagd
door de behandeling die ze hebben
gekregen. Het kan dus heel goed zijn
dat een object op één punt aan waarde
verliest, terwijl het op een ander punt
aan waarde wint. De grote uitdaging
van dit onderzoek is deze veranderingen
in waarde als gevolg van behandelingen
zodanig schematisch uit te drukken dat
zichtbaar wordt of er meer gewonnen of
verloren wordt door de behandeling.
Als eenmaal besloten is dat er behandeld
zou moet worden, is het nog steeds lastig
te bepalen hoe die behandeling eruit zou
moeten zien. Inktvraat kan bijvoorbeeld
op verschillende manieren behandeld
worden, waarbij de behandeling afhan
kelijk is van de vorm van het object,
de mate van aantasting door inktvraat,
de risico's van wel of niet behandelen
en de praktische mogelijkheden van de
restaurator. Het beslissingsmodel voor
inktvraat is ontwikkeld voor restauratoren
en conserveringsdeskundigen en helpt
beslissingen te nemen over het wel of
niet behandelen van de door inktvraat
aangetaste objecten, die voorbereid
moeten worden op digitalisering. Op
deze manier kan een nauwkeurig
projectvoorstel geschreven worden met
een goed onderbouwde begroting.
Het inktvraat-beslissingsmodel heeft de
vorm van een beslissingsboom: om te
beginnen wordt onderscheid gemaakt
tussen gebonden en niet-gebonden
materiaal, omdat dat invloed heeft op
de mogelijkheden van behandeling.
In gevallen waar de constructie onder
geschikt wordt geacht aan het behoud
van het materiaal, wordt een gebonden
deel toch als losbladig beschouwd.
Vervolgens wordt gekeken naar de mate
van inktvraat, waarbij twee toestanden
worden onderscheiden: één waarbij wel
sprake is van gebruik van ijzergallusinkt
en uitwaaiering, maar waar het papier
nog niet beschadigd is, en één waarbij
de ijzergallusinkt sterk doorgeslagen
is naar de achterkant van het papier
16 2010 nummer 4
