L
1
d
VOLKSCULTUUR IN ARCHIEVEN
m
thema
tradities en archieven
De titel Dynamische Tradities van
het onderzoeksplan (2005-2010) van het
Meertens Instituut verwijst in de eerste
plaats naar de visie dat taal en cultuur een
dynamische diversiteit laten zien, maar
tegelijkertijd ook worden beschouwd en
gekoesterd als identiteitsbepalend en van
generatie op generatie overgedragen erf
goed. Ook verwijst de titel naar de dyna
mische koers van het instituut zelf, in
een veranderende samenleving en weten
schapswereld.
Het Meertens Instituut heeft twee onder
zoeksgroepen: Variatielinguïstiek en
Etnologie. Bijna alle onderzoekspro
jecten van de laatste groep raken aan
het thema 'traditie'. Met als doel meer
inzicht te verwerven in de dynamiek van
■BHM
RADDER
v. Cl Lf£
de Nederlandse samenleving en de rol
van tradities in die dynamiek, brengt de
onderzoeksgroep immers het leven van
alledag 'van onderaf' in beeld en kijkt
zij niet alleen naar ideeën en symboliek,
maar ook naar wat mensen doen.
Een belangrijk uitgangspunt bij het
onderzoek is het idee dat identiteiten
niet iets statisch zijn. Ze krijgen vorm
in performances of ensceneringen, in de
lichaamstaal van mensen, in hoe ze zich
kleden, hun huis inrichten, wat en hoe ze
vertellen of zingen, welke feesten of ritue
len ze vieren en hoe ze dat doen.
Een terugkerend thema in het onderzoek
van de afdeling Etnologie is het streven
van instellingen en groepen om veran
derende rituelen, tradities en alledaagse
praktijken te behouden en te redden. Het
paradoxale is dat die door dat streven
van geheel nieuwe betekenissen worden
voorzien doordat cultuur 'verzameld' en
'tentoongesteld' wordt in bijvoorbeeld
musea, maar ook in folkloristische attrac
ties, festivals of herdenkingen.
Het etnologisch onderzoek aan het
Meertens Instituut kent een viertal aan
dachtsgebieden: Orale Cultuur (verha
len, liederen, dans en muziek), Religieuze
Cultuur (religieuze vieringen, bedevaar
ten en spirituele handelingen), Feest en
Ritueel (kalenderfeesten, stille tochten,
begrafenissen en dance events) en Materiële
Cultuur (wonen en kleden).
li
Sinds enkele jaren is het onderzoek
in het aandachtsgebied Orale Cultuur
ondergebracht in het Documentatie- en
Onderzoekscentrum Volksverhaal en het
Documentatie- en Onderzoekscentrum
van het Nederlandse Lied, om de relatie
tussen onderzoek en documentatie te
behouden en waar nodig te versterken.
Beide DOCs doen namelijk relatief veel
onderzoek waar grote bestanden voor
nodig zijn, zoals het project 'Onder de
Groene Linde' dat na jaren van input in
een databestand nu dient als basis voor
muzieketnologisch onderzoek.
Een project dat onlangs van start is
gegaan en waarbij de omgang met traditie
een centraal thema vormt, is het promotie
project van Sophie Elpers, getiteld Erfenis
van het verlies? Wederopbouwboerderijen en
de culturele omgang met traditie, moderni
sering en de Tweede Wereldoorlog. Dit pro
ject onderzoekt het spanningsveld tussen
traditie en modernisering bij de wederop
bouw van de in de Tweede Wereldoorlog
verwoeste boerderijen en de belevingen
daarvan door verschillende generaties.
Het kent raakvlakken met architectuur
geschiedenis, landbouwgeschiedenis en
met erfgoedstudies en maakt onder andere
gebruik van het tot nu toe vrij onbeken
de archief van het Bureau Wederopbouw
Boerderijen met onder meer reconstructie-
schetsen van de verwoeste boerderijen,
schadeformulieren en bouwtekeningen
van meer dan 7000 wederopbouwboerde
rijen (zie Archievenblad 111, nummer 7).
Het taalkundig onderzoek aan het
Meertens Instituut is gericht op alle vari
atie in het Nederlands (variatie binnen
de standaardtaal, dialectvariatie, sociaal
bepaalde taalvariatie, variatie in de tijd en
variatie in het proces van taalverwerving).
Voor een deel heeft dat
direct raakvlakken met
het etnologisch onder
zoek, zoals sociolingu-
istisch onderzoek naar
jongerentalen en onder
zoek op het gebied van
namen met aandacht
J|X j I 3 voor sociale, etnische en
geografische verschillen
en veranderingen in de
motieven en esthetische
normen van de naam
gevers. Ook op meer
abstract theoretisch
niveau onderzoeken de
afdelingen taalvariatie
en etnologie bijvoor
beeld samen het verschil en de vergelijk
baarheid van de dynamiek in taal en cul
tuur, en van patronen in de overdracht en
toeëigening van culturele repertoires en
van talige repertoires.
Het Meertens Instituut is naast een
onderzoeksinstelling ook een documen-
tatie-instelling. De website www.meer-
tens.knaw.nl geeft een indruk van de
archieven en collecties van het Meertens
Instituut. De bezoeker vindt hier onder
meer de inventaris van het archief van het
Meertens Instituut zelf, een ware goud
mijn voor iedereen die geïnteresseerd is
in de geschiedenis van het instituut.
Een voorbeeld uit de collectie is een ver
zameling kaartjes met familienamen
zoals opgegeven bij de Volkstelling van
31 mei 1947, die de basis vormt voor
de veel geraadpleegde Nederlandse
Familienamenbank, met daarin infor
matie over ruim 90.000 familienamen.
Andere voorbeelden zijn de collecties die
betrekking hebben op de liedcultuur in
Nederland met als basis het Nederlands
Volksliedarchief, in 1963 ingebracht bij
de afdeling Volkskunde (nu onderzoeks
groep Etnologie) en uitgegroeid tot een
indrukwekkend gevarieerde verzame
ling liedboeken, liedbladen, liedschriften
en veldwerkopnamen. De Nederlandse
Liederenbank geeft op internet informatie
over meer dan 125.000 Nederlandse lie
deren (zie artikel van Martine de Bruin).
Een andere grote databank op internet is
de Nederlandse Volksverhalenbank met
momenteel ruim 40.000 verhalen (histo
rische en hedendaagse sprookjes, sagen,
legenden, moppen, raadsels en broodje
aap-verhalen) en dagelijks aangevuld met
nieuwe verhalen die op internet circule
ren (complottheorieën bijvoorbeeld) of in
het verleden door verzamelaars zijn opge
tekend.
Tradities in de publieke ruimte
De Liederenbank en Verhalenbank
behoren beiden tot het onderzoekster
rein van de orale cultuur. Voor het onder
zoek naar religieuze cultuur beschikt het
W
pilt'
-yf
instituut eveneens over een omvang-
rijke collectie bronnenmateriaal. Een
belangrijk deel daarvan is terug te vin
den in de - recentelijk geheel vernieuw
de - Nederlandse Bedevaartbank, met
Lees verder op pagina 21
'taf!
18
19
Het Meertens Instituut als ondenoelts-
Door Hester Dibbits
Wie onderzoek doet naar tradities zal vroeg
of laat uitkomen bij het Meertens Instituut,
een onderzoeksinstituut van de KNAWvoor
wetenschappelijke bestuderingen documen
tatie van taal en cultuur in Nederland. Het
Meertens Instituut beschikt over een groot
aantal unieke archieven en collecties. Een
deel daarvan is in databanken ingevoerd
en via de website van het instituut te raad
plegen. De rest kan men raadplegen op het
Meertens Instituut zelf, soms met noodza
kelijke toestemming vooraf, bijvoorbeeld bij
privacygevoelig materiaal.
P.J. Meertens 1899-1985), eerste directeur en naamgever
van het Meertens Instituut.
Centraal Bureau voor da Statistiek
's G rave nh age
(2e VOLKSTELLING, 31 Mei 1947
Bij de invulling raadplege men de toelichting
op de binnenzijde van den omslag
Register-controlestrook II
Eigen achternaam;
(mcisjeinjïm)
Achternaam echtgenoot:
ook voor gescheiden v
n weduwen^
Voornamen (eerste voluit);
Geboortedatum en -j'aar 1$-
Straaren No.
LAREN NH.
Gemeente (en pro/.):
Kaartje uit de collectie kaartjes met familienamen van de
Volkstelling van 3 I mei 1947, die de basis vormt voor de
veel geraadpleegde Nederlandse Familienamenbank, met
daarin informatie over ruim 90.000 familienamen (coll.
Meertens Instituut).
Aandachtsgebieden
Volkshuis Zutphen in Regionaal Archief
Zutphen
Bij het RegionaalArchief Zutphen berust
het archief van het Volkshuis Zutphen 1898-
1987. Het volkshuis is opgericht in 1898 als
afdeling van de National Christen-Geheel-
Onthouders Vereeniging. De heer Hooijkaas,
initiatiefnemer, laat weten dat het volkskof
fiehuis een plek is waar de werkman
op uiterst aangename en nuttige wijze in
de gelegenheid wordt gesteld zijn vrije tijd
te besteden door lectuur en persoonlijke
omgang zonder dat hij een voor
hem gevaarlijken weg (lees: bar/café)
hoeft in te slaan. Het volkskoffiehuis was
niet alleen een plek voor 'de werkman',
maar veel meer doelgroepen. Bijvoorbeeld
Samenkomst van Turkse mensen in het Volkshuis, 1978
(fotograaf Zeylemaker, coll. Stedelijk Museum Zutphen).
ook voor jongeren, voor wie speciale uit
stapjes werden georganiseerd. Hoewel er
overal in Nederland dergelijke volkshui
zen werden opgericht, is het Volkshuis in
Zutphen uniek. Het bestaat namelijk nog
steeds en is daarmee het enige authentieke
koffiehuis van Nederland (Femia Siero).
Oral history vastleggen vormt een aanvulling op de docu
mentatie van het Bureau Wederopbouw Boerderijen.
Sophie Elpers in gesprek met de bewoonster van een
wederopbouwboerderij in Maarheeze (foto Jac. Biemans).
Tussen traditie en modernisering
Taalvariatie
Goudmijn
v
Volkscultuur is dynamisch: traditioneel ogend prentje
naar aanleiding van de Mariaverschijningen aan Hilletje
Kol inVolendam in de jaren '90 van de vorige eeuw (coll.
Meertens Instituut).
archievenblad
september 2009
september 2009
archievenblad
