12 I
archieven en collecties
Instituut te Amsterdam had als doel het
verzamelen en verbreiden van kennis
over de overzeese gewesten. Na 1950
richtte het zich meer op de tropen in het
algemeen. Het geselecteerde deel omvat
tevens de archieven van de voorgan
gers: het Artis Ethnografisch Museum in
Amsterdam (opgericht in 1858) en het
Koloniaal Museum in Haarlem (1864).
Het door verzuring aangetaste archief is
een unieke bron voor de geschiedenis van
de verankering van het koloniale verle
den in Nederland en vertelt niet alleen de
geschiedenis van het (persoonlijke) leven
in de koloniën, maar ook het ontstaan en
de ontwikkeling van het instituut en hoe
daar in Nederland destijds tegenaan werd
gekeken.
Door het Duitse bombardement
op Rotterdam van 14 mei 1940 zijn de
bouwtekeningen van na 1905 verbrand.
De vooroorlogse situatie kan alleen nog
gereconstrueerd worden aan de hand
van de negentiende-eeuwse bouwteke
ningen in het archief van het Bureau
der Bouwpolitie en zijn voorganger de
Inspectie over het bouwen. Bovendien is
bij de wederopbouw het stratenpatroon
ingrijpend veranderd. Veel van de sterk
door verzuring aangetaste tekeningen,
deels in kleur, hebben ook een kunsthis
torische en architectuurhistorische waar
de vanwege de vele details van het oude
Rotterdam.
In de negentiende eeuw vestig
den veel Nederlandse bedrijven zich in
Nederlands-Indië, veelal op West-Java.
De familie Birnie uit Deventer had gedu
rende ruim een eeuw op Oost-Java een
succesvol conglomeraat van NV's met de
directies in Deventer. De belangrijkste
cultuuronderneming was de Landbouw
maatschappij Oud-Djember. De selectie
bevat niet alleen documenten over het per
soonlijke leven, ook kan een beeld worden
gedestilleerd van een bedrijfstak in een vrij
onbekend deel van Nederlands-Indië tot
en met de eerste jaren na de onafhanke
lijkheid. Unieke foto's en kaarten illustre
ren zowel het zakelijke als het privé-leven.
de archief van het in 1853 door Pieter
van den Bergh-Krabbendam opgerichte
textielbedrijf (kortweg BeKa) is één van
Nederlands meest compleet bewaarde
archief en omvat de inhoudelijk zeer
bijzondere weversboeken, ketting- en
inslagboeken, receptenboeken en wol- en
spinboeken. Zelfs de ingrediënten van het
productieproces en welke weefgetouwen
zijn gebruikt, zijn uit het archief te ach
terhalen.
Het in 1910 opgerichte Koloniaal
archieven en collecties
(1895-1951)
Het Gerechtshof Leeuwarden heeft
sinds het eind van de negentiende eeuw
een aantal geruchtmakende zaken te
behandelen gehad, die in drie gevallen
nationale bekendheid kregen en zelfs
leidden tot Nederlandse speelfilms en
aanpassing van (nationale) wetgeving: de
zaken Hogerhuis (gerechtelijke dwaling en
klassenjustitie, 1895), Eije Wijkstra (veld-
wachtersmoord, 1929) en Kneppelfreed
(proces tegen de veearts die weigerde
Nederlands te spreken, 1951). Twee zaken
zijn exemplarisch voor de strijd van de
arbeidersbeweging en de derde zaak heeft
geresulteerd in de erkenning van de Friese
taal als tweede rijkstaal.
In de eerste helft van de twintigste
eeuw speelde Nederland in het interna
tionale modernisme een toonaangeven
de rol. De bekendste vertegenwoordiger
van het Nieuwe Bouwen was Jan Duiker
(1890-1935), die met zijn eerste ontwerp
uit 1917 voor de nieuwe Rijksacademie
voor Beeldende Kunsten te Amsterdam de
eerste prijs won. Zijn bekendste gebouw
is het sanatorium Zonnestraal. Dit opval
lende gebouw oogstte nationaal en inter
nationaal veel lof als een icoon van het
modernisme. Andere beroemde ont-
werpen van Duiker zijn hotel Gooiland
in Hilversum, de Nirwanaflats in Den
Haag en de Amsterdamse Cineac en
Openluchtschool. Niet alleen zijn cor
respondentie, maar ook zijn tekeningen,
vrijwel allen uniek, zijn bewaard geble-
De tijdens de Tweede Wereldoorlog
in Londen gevestigde Netherlands
Shipping and Trade Commission (NSTC)
trad namens de Nederlandse regering
op als vertegenwoordiger van en belan
genbehartiger voor de Nederlandse
koopvaardijschepen en besliste daarbij
over bestemming, personeel en lading.
De Commissie bevindt zich op het snij
vlak van overheidsbemoeienis en particu
liere belangen en heeft zowel een politie
ke als een maatschappelijke component.
De NSTC legde ook de basis voor uni
forme regelgeving voor de Nederlandse
koopvaardijvloot. Naast het beleidsar-
chief worden ook de verzuurde scheeps-
bewegingskaarten geconserveerd.
Inmiddels is Metamorfoze zijn vier
de vierjarenprogramma ingegaan, het
tweede met het archieventraject. Het
beschikbare budget is gelijk gebleven.
Het vorig jaar uit
gevoerde onderzoek
naar de verwach
te behoefte voor
archievenpro j ecten
heeft uitgewezen
dat het beroep op
de benodigde mid
delen de komende
jaren onvermin
derd groot zal zijn.
Immers, niet alleen
archieven betreffen
de (inter)nationale
historische ont
wikkelingen, maar
ook archieven die
een kenmerkend
onderdeel van de
Nederlandse cultuur
weerspiegelen, en
archieven met gegevens over gebeurtenis
sen, personen of bedrijven met een lan
delijke uitstraling of die enig in hun soort
zijn, vallen onder het criterium 'nationaal
belang'.
Als handvatten bij de voorbereiding voor
digitalisering zijn in 2008 twee aanvul
lende modellen voor inktvraatbehande
ling gereed gekomen. Na het basismodel
conservering (uit 2006) is er door de TNO-
statisticus Peter Defize een steekproef-
model ontwikkeld, gebaseerd op UPAA,
om de omvang van de inktvraat in een
archief vast te stellen. Daarnaast is een
beslissingsmodel verder uitgewerkt door
de papierrestauratoren Robien van Gulik
(Teylers Museum) en Karin Scheper (UB
Leiden) om op het niveau van het con
crete document te bepalen wanneer over
te gaan tot inktvraatbehandeling.
Naast het archieventraject blijven ook
projecten in de trajecten Cultuurhisto
rische collecties en Internationaal waar
devolle collecties mogelijk. Het traject
Literaire collecties is afgesloten. In 2008
werden in deze trajecten onder andere
goedgekeurd de projecten voor de archie
ven van Kamerlingh Onnes (Museum
Boerhaave), de Leidse Sterrewacht en
Domela Nieuwenhuis (IISG), de dag
boeken van het NIOD, de kinderboe
kencollectie Landwehr-Vogels (Zeeuwse
Bibliotheek) en de bibliotheek van de
Stichting Papua Cultureel Erfgoed.
Op de door ruim 180 deelnemers bezochte
Metamorfoze-bijeenkomst van 12 februari
j.l. werd de publicatie Dertig in een dozijn
gepresenteerd, met de dertig mooiste en
meest opmerkelijke artikelen uit twaalf
jaar Metamorfoze Nieuws. In de bundel
is tevens een overzicht opgenomen van
alle projecten sinds 1997: in totaal ruim
300 grote en kleine projecten in bijna 100
erfgoedinstellingen. Ook is er nu een her
druk van de Schadeatlas archieven (2007),
omdat de eerste oplage van 1500 intussen
volledig zijn weg heeft gevonden naar het
veld. Tevens werd de vernieuwde website
geïntroduceerd, met daarop onder meer
voor komende digitaliseringsprojecten
het nieuwe Handboek Preservation imaging.
Neem voor mogelijke projecten contact
op met Bureau Metamorfoze. De volgende
ronden zijn in juni 2009 en eind 2009.
13
Gemeentearchief Rotterdam: Archief
Bouwpolitie Rotterdam (1861-1895)
Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek
Deventer: Archief Landbouwmaatschappij
Oud-Djember (1894-1957)
Winnend maar nooit uitgevoerd prijsvraagontwerp
van Jan Duiker uit 1917 voor de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten te Amsterdam (coll. Nederlands
Architectuurinstituut).
1 archievenblad
Koninklijk Instituut voor de Tropen: Archief
Koloniaal Instituut (1858-1950)
maart 2009
Tresoar: Archief Gerechtshof Leeuwarden
Nederlands Architectuurinstituut: Archief )an
Duiker (1917-1935)
J. Duiker. Warenhuis Winter, Weteringschans, Amsterdam,
1934. Foto: Collectie NAi DUIK 164a,fotograaf onbekend.
Nederlands Instituut voor Militaire Historie:
Archief Netherlands Shipping and Trade
Commission (1940-1945)
Nieuw vierjarenprogramma 2009-2012
Erik van der Doe is Coördinator Archieven
Metamorfoze. Voor meer informatie zie de
website www.metamorfoze.nl.
maart 2009
archievenblad
