Op zoek naar hotspots
Een nieuwe methode van waardering eelectie (deel 2)
Als we in de Van Dale het woord 'hotspot'
opzoeken, lezen we daar drie betekenissen: vul
kanisch actief gedeelte van de aardkorst; place
to be; een plaats waar men draadloos kan inter
netten. In deze gevallen gaat het om een ver
hoogde activiteit ten opzichte van de omgeving.
Overigens speelt de term al langere tijd ook een
Gewaardeerd verleden
rol in de ecologie, voor het benoemen van gebie
den met een buitengewone biodiversiteit.2 Waar
kijken archivarissen naar als ze op zoek zijn naar
hotspots in de samenleving?
Het begrip hotspot werd binnen de context van
waardering en selectie van archieven geïntrodu
ceerd door Terry Cook en neemt ook in het rap
port Gewaardeerd Verleden een belangrijke plaats
in. De hotspots worden daarin opgevoerd als
"plekken van intensieve of opmerkelijke interac
tie tussen burger en overheid en tussen burgers
onderling".3 Uit pilots die in de eerste helft van
2008 door het Nationaal Archief zijn uitgevoerd,
werd duidelijk dat het begrip hotspot in de prak
tijk moeilijk te hanteren is. Hoe kunnen we die
plekken van interactie in de samenleving aanwij
zen? Wat voor soort 'ding' is een hotspot? Daar
probeert deze bijdrage een antwoord op te geven.
Hiervoor gaan we eerst terug naar de benadering
van Cook.
Het model dat Cook4 heeft ontwikkeld, heeft
twee kanten. De ene is erop gericht de belangrijk
ste instellingen en programma's van de overheid
in het vizier te krijgen. Het gaat erom de instel
lingen die een centrale positie in de samenleving
Het is de interactie tussen deze drie
grootheden, die onder bepaalde omstandig
heden kan leiden tot zogeheten hotspots.
innemen en veel macht en invloed uitoefenen
in volgorde van belangrijkheid te rangschikken.
De andere kant van zijn model richt zich op
het in kaart brengen van de opmerkelijke en
intensieve interactie tussen overheid en burger.
Deze plekken zijn voor de archivaris de 'places
to be', als die erop uit is om zijn of haar tijd te
documenteren, een streven dat in Gewaardeerd
Verleden uitdrukkelijk wordt onderschreven.
Dat maakt Cook voor ons bijzonder relevant.
Zijn omschrijving van een hotspot maakt gebruik
van de drie grootheden die zijn model kenmer
ken: function (taak, programma, mandaat), struc
ture (instelling, archiefvormer) en citizen (burger).
Het is de interactie tussen deze drie grootheden,
die onder bepaalde omstandigheden kan leiden
tot zogeheten hotspots.
De eerste vraag die dit oproept, is hoe we een
hotspot zouden kunnen herkennen. Cook geeft
immers geen kant en klaar recept om de hotspots
in de samenleving op te sporen. Zijn benadering
is tamelijk abstract en theoretisch. Dat resulteert
al bij het vertrekpunt van de analyse in verschil
lende opties. Het maakt immers verschil vanuit
welk perspectief men de interactie tussen burger
en overheid bekijkt. Cook legt in zijn model de
nadruk op het perspectief van de overheidsin
stellingen (structures). Ofschoon hij geïnteres
seerd is in de interactie met de burger, benadert
hij de samenleving vanwege zijn vertrekpunt
nog steeds vanuit een etatistisch perspectief. Het
is geredeneerd vanuit de methode Gewaardeerd
Verleden echter zaak ook het perspectief van de
burger erbij te betrekken.
Daarbij raken we meteen aan het volgende
probleem: de grijpbaarheid, of misschien
beter de ongrijpbaarheid van de burger.
De samenleving kan op allerlei manie-
Individuele burgers worden vaak
pas 'zichtbaar' en 'hoorbaar' als ze
zich in groepen verenigen.
ren worden opgedeeld, maar de kleinste
eenheid is en blijft het individu of de
burger. Individuele burgers worden vaak
pas 'zichtbaar' en 'hoorbaar' als ze zich
in groepen verenigen. Het zijn groepen
die alles wat in de samenleving leeft als
het ware indikken en vorm geven.5 Maar
maatschappelijke groepen hebben de
neiging te institutionaliseren. Tussen de
individuele burger en de overheid staan
(zeker in de Nederlandse context) allerlei
georganiseerde verbanden. Dat maakt het
op het oog keurige onderscheid van Cook
tussen citizen en structure tot een nogal
fictief sjabloon als het gaat om de context
van waardering, selectie en acquisitie van
archieven.
Een derde punt van aandacht is de vraag
of we met de benadering van hotspots
niet vooral de incidenten in een samen
leving in beeld brengen. Krijgen we niet
juist een vertekend beeld van die samen
leving door teveel nadruk te leggen op de
plekken van intensieve of opmerkelijke
interactie? Lopen archivarissen daarmee
niet teveel het risico achter de waan van
de dag aan te rennen, iets wat zo ken
merkend is voor de media? Om die reden
menen wij dat het dan ook niet zo zinvol
is (immers niet onderscheidend genoeg)
om het label hotspot te plakken overal
waar intensieve of opmerkelijke interactie
plaatsvindt tussen overheid en (individu
ele én georganiseerde) burgers, alsook tus
sen burgers of overheden onderling.
Met bovengenoemde aandachts
punten in het achterhoofd en bij gebrek
aan concrete handvatten hoe vanuit de
theorie van Cook bepaald kan worden
wanneer we met een hotspot te maken
hebben, heeft de werkgroep methodiek
en pilots van het Nationaal Archief een
praktische methode ontwikkeld die kan
helpen om hotspots te identificeren en te
analyseren. Als hotspots plekken zijn van
intensieve of opmerkelijke interactie tus
sen burgers en overheid, tussen burgers
onderling of overheden onderling, moe
ten er waarneembare signalen zijn waar
uit die intensieve of opmerkelijke inter
actie blijkt. In de praktijk is er natuurlijk
voortdurend interactie tussen deze acto
ren, maar het intensieve of opmerke
lijke blijkt primair uit de vorm waarin
de interactie plaatsvindt. Zo kunnen bij
voorbeeld maatschappelijke onrust, een
gebeurtenis die de gemoederen in bewe
ging brengt, omvangrijke demonstraties,
publiek debat, of grote media-aandacht
signalen zijn die duiden op een potentiële
Om het predikaat hotspot te verwer
ven, dient ons inziens echter aan spe
cifieke kenmerken voldaan te worden,
met name om te voorkomen dat de
term wordt gebruikt als aanduiding
voor een incident.
hotspot. Om het predikaat hotspot te
verwerven, dient ons inziens echter aan
specifieke kenmerken voldaan te worden,
met name om te voorkomen dat de term
wordt gebruikt als aanduiding voor een
incident.
De eerste voorwaarde waaraan voldaan
moet worden, is dat de signalen betrek
king hebben op een verschijnsel dat ken
nelijk deel uitmaakt van een groter maat
schappelijk of politiek fenomeen. Om een
voorbeeld te geven: op het moment dat
een werknemer als klokkenluider een mis
stand in het bedrijf waar hij of zij werkt
naar buiten brengt, kan zo'n melding als
incident worden beschouwd. Als dit vaker
en op verschillende plekken in de samen
leving gebeurt en er een maatschappelijk
of politiek debat ontstaat, waarin centraal
staat hoe de samenleving met meldingen
en melders van misstanden om zou moe
ten gaan, en waarin daaraan te relateren
maatschappelijke normen en waarden
aan de orde komen, is er sprake van een
fenomeen dat verder gaat dan een inci
dent. Dat sluit echter nog niet uit dat
er sprake is van een hype of modegril.
De tweede voorwaarde voor toekenning
van het predikaat hotspot houdt dan ook
in dat het fenomeen tot nieuwe actoren,
of tot nieuwe dan wel forse aanpassin
gen van bestaande functies of activitei
ten leidt. Om op het gegeven voorbeeld
door te gaan: er ontstaan 'meldpunten'
voor klokkenluiders en er komt uitein
delijk een 'klokkenluidersregeling', om
degenen die misstanden aan de kaak stel
len te beschermen. Daarmee hebben we
een duidelijke hotspot geïdentificeerd.
De hotspot is een 'knooppunt' gewor
den, waar een aantal actoren/functies bij
elkaar komen en waarbij hun interactie
uiteindelijk leidt tot nieuwe of aangepas
te actoren en/of functies.
Het als zodanig benoemen en iden
tificeren van een hotspot is een eerste
stap. Maar daarmee is nog niets gezegd
over het documenteren van een dergelijk
maatschappelijk fenomeen. Welke acto
ren zijn concreet in interactie met elkaar?
Welke uitingen van interactie hebben
specifiek betrekking op de hotspot?
Hoe wordt de hotspot begrensd in tijd?
Bij welke actoren is de documentaire
neerslag van de interactie bij uitstek terug
te vinden? Uitdrukkelijk dient te worden
vermeld dat de aandacht niet alleen uit
gaat naar de nieuwe of aangepaste acto
ren en functies die het gevolg zijn van
de opmerkelijke interactie. Minstens
zo belangrijk is dat dit ook gebeurt met
betrekking tot de bestaande actoren die
deelnamen aan deze interactie. Het ana
lyseren van een hotspot gebeurt ruwweg
op dezelfde manier als bij de historisch-
maatschappelijke analyse-plus, waaraan
Lees verder op pagina 25
23
Door Charles Jeurgens en Robbert Jan Hageman
In deze tweede aflevering van een miniserie over de
ontwikkeling van een nieuwe methode van waarde
ringen selectie van archieven, besteden we aandacht
aan een aanpak die erop gericht is de zogeheten
hotspots in de samenleving op te sporen. We willen
benadrukken dat volgens de voorgestelde waar
deringsmethode de identificatie van hotspots niet
op zichzelf staat, maar plaatsvindt in samenhang
met het uitvoeren van een historisch-maatschap-
pelijke analyse-plus en met het in kaart brengen van
systeemactoren (zie onze bijdrage in het februari
nummer).1
Comniijve
Bouwstenen voor een nieuwe
Waardering en Selectie
waarderingsmethodiek voor archieven
archief
Twee kanten
Identificatie van hotspots
Analyse van een hotspot
archievenblad
maart 2009
maart 2009
archievenblad
