e c e n s i e s
ignalementen
O QJ
Wegwijzer archieven en collecties Tweede Wereldoorlog aanwezig bij het Haags Gemeentearchief
Ivo Klamer, Diane Scholier en Ad van Heijst (red.), fon Code tot Community
literatuur
Recensies en signalementen in het Archievenblad betreffen in hoofdlijn archivistische uitgaven. Het gaat dan zowel om literatuur over
als om allerlei „leuwe (digitale) toegangen. In enkele gevallen kan een hrs.onsche uitgave
aan bod komen met een landelijk onderwerp en gebaseerd op uitgebreid bronnenonderzoek. Heeft u suggesties voor deze rubriek of
wilt^Tzekf een recensie of signalement schrijven? Mail dan „aa, boeken,ed.etie®a,cliievenblad.nl te, attentie van Ernest Veihees.
Op www.archievenblad.nl staat een leidraad voor recensies.
In november 2008 bracht het Haags
Gemeentearchief een persbericht uit waar
in de publicatie van de Wegwijzer archieven
en collecties Tweede Wereldoorlog aanwezig
bij het Haags Gemeentearchief werd aange
kondigd. Het verschijnen van deze Haagse
wegwijzer is een van de eerste concrete
resultaten van een gezamenlijk project van
het Nationaal Archief en het Nederlands
Instituut voor Oorlogsdocumentatie.
Het doel is een digitale wegwijzer te maken
voor de bij Nederlandse, openbare archief
instellingen aanwezige archieven en col
lecties met betrekking tot de Tweede
Wereldoorlog. Dit zal gebeuren door mid
del van een zogeheten portal (www.weg-
wijzerarchievenwo2.nl), waar op verschil
lende manieren in gezocht kan worden.
Om tot een compleet overzicht te komen
van relevante lokale en regionale archieven
is uiteraard de medewerking vereist van alle
Nederlandse archiefinstellingen. In janu
ari 2008 was er een startbijeenkomst van
het project waarin de uitgangspunten en
functie-eisen werden toegelicht en er een
dringende oproep kwam aan de archiefwe
reld om materiaal aan te leveren. Hiervoor
diende elke instelling onderzoek te doen
naar de bij haar beschikbare bronnen.
Het Haags Gemeentearchief heeft de aftrap
verricht met de uitgave van de eerste lokale
wegwijzer. In hoeverre biedt deze Haagse
wegwijzer, samengesteld door dr. Corien
Glaudemans, al een vooruitblik op de
nieuwe portal? Zeer weinig, denk ik. Er is
namelijk nauwelijks sprake van een digi-
tale wegwijzer.
Het betreft eigen
lijk een ouder
wetse papieren
onderzoeksgids
die niet is geprint
of gedrukt maar
alleen in PDF-formaat op internet is gezet.
Zelfs de relatief eenvoudige technische
mogelijkheden van PDF-documenten
zijn niet benut. Zo zou het toch op zijn
minst mogelijk moeten zijn om vanuit
de inhoudsopgave rechtstreeks naar de
betreffende pagina door te klikken of van
een bladwijzer gebruik te maken. Alleen
op de eerste pagina staan enkele hyper
links naar de internetpagina van het
Gemeentearchief, terwijl een directe link
naar digitaal beschikbare toegangen of
naar afbeeldingen (affiches) toch erg mak
kelijk was geweest.
De Haagse wegwijzer is dus geen inter
netpagina of portal waar je met je vragen
terecht kunt. De in het persbericht als
voorbeelden genoemde vragen kreeg ik
ook moeilijk of niet beantwoord via de
wegwijzer. "Waar vind ik informatie over
de evacuatie van Scheveningen tijdens de
Tweede Wereldoorlog?" Een zoekopdracht
met 'evacuatie' leverde 82 treffers op en
met 'Scheveningen' 48, maar het uitzoeken
welke treffers nu relevant zijn voor deze
vraag is nog een heel gepuzzel. Nog moei
lijker zijn de antwoorden op de vragen:
"Joodse kinderen moesten
naar een school in de binnen
stad. Is daarover informatie
te vinden?" of "Mijn school
en mijn sportclub moesten
op last van de Duitse bezetter
verdwijnen. Heeft het Haags
Gemeentearchief informatie
hierover?" De enige zoekmoge
lijkheid van het PDF-bestand
- en de meest gebruikte - is
het zoeken op losse woorden
door het hele document.
Dit betekent niet alleen het
kiezen van de juiste zoektermen en zoek
methode (de woordgroep 'joodse kinderen'
bijvoorbeeld), maar ook het voorkomen
van deze termen in de beschrijvingen van
de stukken. Iemand die alleen de naam van
zijn school of sportclub invult, kan moge
lijk geen treffers krijgen (want niet opgeno
men in de beschrijving), terwijl er zeer veel
stukken over onderwijs of ontspanning te
vinden zijn. Bovendien zijn niet alle tref
fers even belangrijk. Het is nu toeval dat
het archief van de Koninklijke Schouwburg
als eerste treffer komt, vóór de vele affiches
waar deze term in voorkomt. Kortom: er
ontbreekt bij de wegwijzer een zoekhand-
leiding om mensen te helpen bij het zoe
ken in de wegwijzer. Een ander gemis is
het ontbreken van antwoorden op niet-
inhoudelijke vragen, bijvoorbeeld over
de openbaarheid van stukken over 'foute'
Hagenezen. Het Nationaal Archief biedt
hier met de Oorlogsgids - zowel op papier
als digitaal - een goed voorbeeld van.
Bij de aftrap van het landelijk project werd
gepleit voor verschillende zoekmethoden,
zoals het gebruik van thema's. Bij deze the
ma's zullen korte inleidingen worden gege-
ven met literatuurverwijzingen. Op de eer
ste plaats is hierbij gekozen voor een geo
grafische indeling door het onderscheid van
Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en
de Nederlandse Antillen. Afhankelijk van
de hoeveelheid bronnen worden thema's
als krijgsverrichtingen, vervolging, illegali
teit en arbeidsinzet nader verdeeld in sub
thema's. Alle archiefinstellingen dienen bij
hun lokale wegwijzer dezelfde indeling en
metadata te gebruiken om ze in de lande
lijke portal op elkaar af te kunnen stem
men. De Haagse wegwijzer heeft op eerste
gezicht voor een klassieke indeling geko
zen door archieven, literatuur en affiches
te scheiden en vervolgens alleen de archie
ven in te delen op basis van een traditio
neel archievenoverzicht. Zo zijn de archie
ven van personen - in tegenstelling tot die
van instellingen - een aparte categorie.
Bij de beschrijving van de archieven zijn de
standaard beschrijvingsvelden echter aan
gevuld met het veld 'thema'. Deze thema's,
als arbeid, evacuatie, Jodenvervolging en
economisch leven, zullen ongetwijfeld bij
de landelijke wegwijzer aansluiten. Vraag
blijft waarom deze oorlogsthema's niet de
hoofdindeling van de oorlogswegwijzer
hebben bepaald van zowel de archieven als
de publicaties en affiches.
Corien Glaudemans heeft ongetwijfeld een
uitgebreid en deskundig onderzoek ver
richt naar de beschikbare bronnen over
de Tweede Wereldoorlog in het Haags
Gemeentearchief; de wijze waarop het
resultaat hiervan nu beschikbaar is gesteld,
verdient echter verbetering om van een
(goede) digitale wegwijzer te kunnen spre
ken. Hopelijk gaat de landelijke portal wel
de juiste zoekmethoden en ondersteuning
bieden.
ISBN 978-90-809240-7-9, 39,50
Op het gelijknamige VHIC-congres
op 27 november werd het eerste exem
plaar gepresenteerd van Van Code tot
Community. In twaalf artikelen behan
delen diverse auteurs hierin belangrijke
onderwerpen uit de geschiedenis van
de registratuur of, zoals het tegenwoor
dig heet, het informatiemanagement.
In tegenstelling tot de geschiedenis van
de archiefwetenschap, is over de geschie
denis van het toegankelijk maken van
archieven door archiefvormers nog
weinig geschreven. Directe aanleiding
voor een terugblik op het congres en in
deze uitgave is het 'jubileum' van Johan
Zaalberg (1858-1935). Het gaat niet om
zijn geboorte 150 jaar geleden, maar om
zijn publicatie Het nieuwe registratuur-stel
sel bij de Gemeente-administratie in 1908.
Wat de Handleiding van Muller, Feith en
Fruin voor de archivarissen is, is dit zoge
heten 'gele boekje' (naar de kleur van de
kaft) van Zaalberg voor de registratoren, al
heeft het wel concurrentie van het hand
boek voor de gemeentelijke registratuur
van zijn opvolger R Noordenbos dat, met
bewerkingen, dertien drukken kende.
In het voorwoord toont Ad van Heijst
- directeur van het VHIC - zich de redder
van de nalatenschap van Zaalberg door
in 1986 een collectie boeken en geschrif
ten bij de VNG van de vuilnisbelt te red
den. Bovendien voorkwam hij enkele jaren
later dat het archief van het voormalige
Registratuurbureau zou worden vernietigd,
toen het bedrijf waar Van Heijst werkte
werd verkocht. "Als onderdeel daarvan
werd het totale archief van het bedrijf
vernietigd. Gelukkig kon ik een gedeelte
hiervan redden - het archief van het voor
malig Registratuurbureau. Het heeft, soms
tot ongenoegen van mijn vrouw, enkele
jaren opgeslagen gestaan in mijn woon
huis, tot na lang aandringen het Algemeen
Rijksarchief zich erover ontfermde." Voor
de duidelijkheid: het Registratuurbureau
dat door Zaalberg in 1909 als eerste com
merciële dienstverlener op archiefgebied
was opgericht, was in 1922 van het faillis
sement gered door de overname door de
VNG. In 1957 ging dit onderdeel van de
VNG over naar een zelfstandig adviesbu
reau voor de dienstverlenende taken van de
VNG onder de naam Centraal Bureau voor
Organisatie, Documentatie, Registratuur
en Personeelsbeheer (ODRP). Bas de Groot
beschrijft in zijn artikel de opkomst van de
marktwerking op het gebied van de regi
stratuur en de verdere ontwikkeling van
het ODRP dat in 1998 uiteindelijk opging
in Doxis. Enkele medewerkers gingen zelf
standig verder en Ad van Heijst nam dus
een deel van het bedrijfsarchief mee naar
huis. Een aantal belangrijke stukken is via
de internetpagina van het VHIC raadpleeg-
baar en hun
digitale consul
tant heet zelfs
Zaalberg!
Waarom zo
veel eerbetoon?
Zaalberg intro
duceerde in
1908 een nieuwe archiefordening voor
gemeentelijke archieven die daarvoor chro
nologisch gerangschikt waren. Hij kwam
daarbij na onderzoek in andere landen
niet alleen bij het dossierstelsel uit met een
zaaksgewijze ordening, maar groepeerde
ook de zaken naar onderwerp op basis van
de Universele Decimale Classificatie (UDC)
van Paul Otlet. Hiermee stond hij aan de
wieg van de archiefvorming op basis van
de Code-VNG, de latere Basis Archief Code
(BAC) en van de 'zaak' die bij de inrichting
van Document Management Systemen
weer volop aandacht krijgt.
Bernard Mantel en Peter Horsman bieden
in drie artikelen prachtig inzicht in de
gemeentelijke registratuurwereld in het
begin van de twintigste eeuw met Zaalberg
als rode draad. Hans Waalwijk schrijft over
wet- en regelgeving en de geringe aandacht
voor cultureel erfgoed hierin en over inter
nationale standaardisatie van informa
tie- en archiefbeheer. Na het 'gele boekje'
van Zaalberg staan twee andere belang-
Lees verder op pagina 39
37
Aan de lezer
Digitale uitgave door het Haags Gemeente
archief in november 2008 (www.gemeente-
archief.denhaag.nl; laatst geraadpleegd op
20-12-2008)
de Tweede
Wegwijzer archieven
Wereldoorlog
De eerste pagina van
de digitale'Wegwijzer
archieven en collecties
Tweede Wereldoorlog
aanwezig bij het Haags
Gemeentearchief'.
s
Ernest Verhees
Factor-i (Rijswijk 2008) 127 blz.,
februari 2009
archievenblad
