KERKELIJKE ARCHIEVEN
BETRAITEl
A
IN HET JAAR VAN HET RELIGIEUS ERFGOED
rchieven en Religieus Erfgoed
NAAR DE KAZERNE
Belangrijke initiatiefnemer van JRE
2008 is de Stichting Kerkelijk Kunstbezit
Nederland (SKKN), gevestigd in Utrecht.
Voor de organisatie van het jaar is ook
een zelfstandige stichting in het leven
geroepen, met een bestuur en een uitvoe
rend apparaat. Mr. W.M.N. Eggenkamp,
prof. dr. E.J.J.M. Kimman sj en drs. A.
Weigraven werden benoemd als respec
tievelijk voorzitter, secretaris en pen
ningmeester. Veel informatie over de
activiteiten is te vinden op de website
www.2008re.nl. Het Jaar strekt zich op
de eerste plaats uit tot het erfgoed van
de katholieke kerk, de oud-katholieke
kerk, de protestantse kerken en
de joodse gemeenten, omdat
daar duidelijk sprake is van ver
schuivingen. Met steeds minder
mensen beheren deze gemeen
schappen kostbare gebouwen en
voorwerpen. En daarbij lopen zij
tegen de grenzen van hun moge
lijkheden aan.
Minister Plasterk vroeg aan het
bestuur van JRE 2008 om - ten behoeve
van de overheid - een Strategisch Plan
op te stellen voor het toekomstig beheer
van het religieus erfgoed in Nederland:
wat is de stand van zaken, welke knel
punten zijn er, wat zijn mogelijke oplos
singen en wat is de rol van de overheid
daarbij? Om dit plan te schrijven is prof.
dr. N. Nelissen aangetrokken, emeri
tus-hoogleraar bestuurskunde aan de
Radbouduniversiteit en deskundig op het
gebied van monumentenzorg. Hij wordt
bijgestaan door een stuurgroep en door
enkele werkgroepen. Eigenaren van reli
gieus erfgoed, culturele instellingen en
adviesorganen konden aan de gedachte
vorming bijdragen tijdens twee nationale
symposia, die op 19 en 26 juni j.l. wer
den gehouden in Utrecht.
Het Strategisch Plan probeert zicht te
geven op de posities en visies van alle
betrokken partijen: eigenaren, overhe
den, adviesorganen, erfgoedinstellingen
en particulieren. Vanuit de verschillende
visies probeert het plan toe te werken naar
een schets van het toekomstig beheer
van religieus erfgoed in Nederland: wie
doet wat? En natuurlijk ook: wie moet
wat betalen? De laatste vraag vormt zeker
een van de grondlijnen van de hele pro
blematiek.
Als vertegenwoordiger van een
instelling die zich bezighoudt met het
erfgoed van de Nederlandse klooster
gemeenschappen, werd ik uitgenodigd
mee te praten in een werkgroep ten
behoeve van het Strategisch Plan. In die
werkgroep zijn eveneens andere kerke
lijke gemeenschappen vertegenwoordigd
en culturele instellingen als Instituut
Collectie Nederland (ICN), het Catharijne
Convent, de Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM) en de SKKN. De werkgroep buigt
zich over de situatie van het roerend cul
tuurbezit van de kerken.
Een eerste opzet voor het Strategisch
Plan is inmiddels gereed en besproken.
De problematiek van gebouwen en van
roerend erfgoed wordt gescheiden behan
deld, omdat het in zekere zin om onver
gelijkbare grootheden gaat. Een nieuwe
bestemming vinden voor een gebouw
is van een heel andere orde dan voor
een schilderij of monstrans: je kunt een
gebouw niet verplaatsen en de financiële
consequenties zijn onvergelijkbaar. Aan
de andere kant legt het plan veel nadruk
op zogeheten contextgericht cultuur
beheer. Roerend erfgoed verandert van
betekenis als het uit zijn context wordt
gehaald. Om die reden worden onroerend
en roerend cultuurbezit ook weer niet te
ver uit elkaar gehaald en komen beide in
iedere paragraaf van het Strategisch Plan
terug.
Het plan probeert op de eerste plaats
inzicht te geven in de omvang van de
problematiek, wat nog niet zo eenvou
dig blijkt. Met de nodige extrapolaties
zijn getallen tot stand gekomen van circa
4500 functionerende kerk- en kloosterge
bouwen in Nederland, die gezamenlijk
zo'n 130.000 objecten herbergen. Een
vijfde deel van die objecten vormt de
zogenoemde kerncollectie en is in die zin
gezichtsbepalend voor het religieus erf
goed van Nederland. Honderden kerken
zullen in de komende tien jaren worden
afgestoten. Een deel van de inventaris zal
binnen de betreffende kerkgemeenschap
een herbestemming vinden, maar voor de
overige objecten moeten andere oplossin-
archievenblad
I
MAAR EERST
NAAR DE
Jongens Militieplichtigen
•Wanneer U vóór JUNI 1937
in Militairen dienst moet
komt dan op
DE BRDOTE RETRAITE
Zaterdag ló-Dinsdag 19 Jan.
Retraitenhuis - Bergen
gen worden gezocht. En dat
is waarschijnlijk nog gemakkelijker dan
voor de markante en vaak onderhouds-
onvriendelijke gebouwen die vrijkomen.
Kerkelijk erfgoed is van betekenis voor
de (religieuze) eigenaren, maar heeft ook
een maatschappelijke functie. Kerkelijke
organisaties leverden een enorme bijdrage
aan de totstandkoming van onze samen
leving. En bij een recente enquête bleek
dat tachtig procent van de Nederlanders
van mening is dat het kerkgebouw in
stad of dorp behouden moet blijven.
Vergissing
Omdat archieven in onze erfgoedin
stelling een centrale rol spelen, ging ik er
spontaan vanuit dat dit ook bij JRE 2008
het geval zou zijn. Dit bleek een vergis
sing: aanvankelijk ging het uitsluitend
over gebouwen en voorwerpen. Toen ik
daarop doorvroeg, bleek dat men aan de
kerkelijke archieven niet had gedacht
of meende dat die onder de Archiefwet
vallen. Het is duidelijk dat het initiatief
voor JRE 2008 vanuit de museale sector
is genomen.
Inmiddels treedt hierin enige verschui
ving op. Hoewel de gesprekken zich nog
steeds beperken tot religieuze gebouwen
en de voorwerpen in die gebouwen, is
het inzicht gegroeid dat
ook andere vormen van
religieus erfgoed relevant
zijn, zoals archieven en
boeken. Immers: waar
zijn er over de gebouwen
en de voorwerpen gege
vens te vinden? Daarvoor moet je met
name zoeken in de kerkelijke archieven.
Contextgericht cultuurbeheer kan zich
niet beperken tot het verband tussen
gebouwen en voorwerpen. Er ligt een
even sterke relatie tussen voorwerpen,
bibliotheekmateriaal en archieven. Voor
belangstellenden is de informatie in de
bronnen belangrijker dan de vorm.
Het is dan ook alleszins de moeite waard
om te bekijken hoe het ervoor staat met de
kerkelijke archieven, en of het waar is dat
daar alles zo helder is, dat een beleidsad
vies overbodig is. Ik beperk me daarbij nu
tot twee grote stromingen in Nederland:
de katholieke kerk en de omvangrijkste
protestantse kerkgemeenschappen. Maar
we moeten zeker niet vergeten dat we het
daarmee niet gehad hebben. Dit jaar is
het Handboek Christelijk Nederland ver
schenen met een telling van maar liefst
648 geloofsgemeenschappen! Ze komen
en ze gaan, en de archieven van kleine
gemeenschappen zijn waarschijnlijk nog
kwetsbaarder dan die van grotere.
Over welke archieven hebben we het
concreet? Voor de protestantse kerken
gaat het om de archieven van de syno-
-
des, van de classis, van de gemeenten en
van protestantse organisaties en perso
nen. Voor de katholieke kerk betreft het
de (zeven) bisdomarchieven, de dekenale
archieven, parochiearchieven, kloosterar
chieven en archieven van katholieke orga
nisaties en personen. Kerkelijke archieven
zijn particuliere archieven die in principe
niet onder de Archiefwet vallen.
Op zoek naar organisaties die zorgen voor
de registratie en voor het behoud van deze
archieven, kwam ik verschillende instel
lingen tegen. Op de eerste plaats natuur
lijk de eigenaren, op alle niveaus van de
kerkelijke organisaties. Dan de Commissie
tot Registratie van de Protestantse
Kerkelijke en Semi-Kerkelijke Archieven
(CPA), waarvan me niet duidelijk werd
hoe actief deze commissie momenteel
is. Hetzelfde geldt ook voor het Centraal
Register voor Particuliere Archieven, ooit
bijgehouden door het Nationaal Archief.
In hoeverre functioneert dat nog? Op de
vierde plaats hebben de regionale histo
rische centra, gemeente- en streekarchie
ven een belangrijke functie: zij beheren
(en verwerven?) kerkelijke archieven.
En last but not least: de categoriale
Lees verder op pagina 11
september 2008
Archieven en Religieus Erfgoed
Door Marga Arendsen
De huidige situatie in kerkelijk Nederland
geeft aanleiding voor bezorgdheid over het
religieus erfgoed. Op korte termijn zal veel
van dat erfgoed, zowel onroerend als
roerend, van eigenaar veranderen.
Een groot aantal kerkgemeenschappen
krimpt al jaren. De traditionele eigenaren
verlaten gebouwen en stoten roerende goe
deren af. Hoe voorkomen we dat een belang
rijk deel van de Nederlandse geschiedenis
verloren gaat? Hoe brengen we de situatie
onder de aandacht van de politiek, van cultu
rele instellingen en van de burgers? Dat zijn
de vragen die centraal staan in het Jaar van
het Religieus Erfgoed ORE 2008).
Zuster geeft spraakles op het toenmalige Doveninstituut
in Sint-Michielsgestel (coll. Klooster Sint Aegten).
Incunabel met kerstverhaal over de geboorte
van Christus (coll. Klooster Sint Aegten).
Toekomstig beheer
Onroerend en roerend
ïLnWMmtcnonoIjrmi
7 <£0Di)nfiM0&reremcrtcn
sjjfëjw' i.rijtfccDcmuroeDtJ frhien
7$» '-''-ipcti mahctcncljoerfjrtOcln'
(♦r-AG-A hcUcrfauominlitj fclucn
nStfCcntt TjocöicfocnoooDo nrtit
mbotcnmbctljlrtmUuöe in OfluiDa
(JaDtcii hem en uwo (jtjren QcöcDan
jjiccucrfcucr cnoeöteniBfcf cnbbe
•40 mine Ode baelöet nu nröct uu bat
brritröcouAöcro .in tncUbcnüuuan
motrt ucTtDonOfrc fijxtrclprffcn tot
0110 in oniflaep m.vröc (jtjnuotDfn
riioct.IjceöarDocötc nipöbcr narbt
Bhcnactrtaiöc tnariam raoncert?
hctfloülihtEComcmplaricnon$e>
uennjaofou>Diclbflir0ooöC0 ,trötc
ntocöarltboctOartit&acmDmnafU
Odijcfarr mortcralo DictbnncDocc
september 2008
Archieven en Religieus Erfgoed
Oproep van de paters redemptoristen
aan komende dienstplichtigen om
retraite te houden in het retraitehuis
in Bergen, 1937
(coll. Klooster Sint Aegten).
voor Milhieplkhtigen van
in het
Particuliere archieven
Het oudste archiefstuk van Nederland
Het Regionaal Historisch Centrum Limburg
in Maastricht herbergt het archief van de
abdij Thorn. In dat archief bevindt zich een
oorkonde die melding maakt van het feit
dat de Duitse koning Otto I op 7 oktober
950 rechten in Kessel en Echt aan zijn
leenman Ansfried schonk. Deze oorkonde
is het oudste archiefstuk van Nederland.
Alhoewel, is het wel de oudste oorkonde
van Nederland? Het blijkt om een schijn-
origineel te gaan, een vervalsing dus. Toch
luidt het antwoord: ja, want de vervalsing
is niet veei later, nog steeds in de tiende
eeuw vervaardigd. Ansfried schonk de
verkregen rechten op zijn beurt aan de
door hem gestichte abdij (Roelof Braad,
Rijckheyt Heerlen).
i-i
(coll. RHCL,
Maastricht/
foto Ron
Wiersma).
Dominee Boomsa op de kansel van de Nederlands
Hervormde kerk in Eibergen, circa 1925 (coll.
Streekarchivariaat Regio Achterhoek, Doetinchem).
archievenblad
