e c e n s i e s
ignalemente
Cor Groenewold, Christelijk en sociaal. Biografie van J.R. Slotemaker de Bruine
Archiefwijzer Ma§onnieke Archieven
Martha Kist, Geschiedenis van het Kruis-
of Doumaleen te Aldeboarn
literatuur
Uitgeverij Verloren (Hilversum, 2007)
ISBN 978-90-8704-008-6, 134 biz.,
12,00.
Door deze biografie heeft Cor
Groenewold het leven en de sociale ide
alen van Jan Rudolph Slotemaker de
Bruine (1869-1941) weer onder de aan
dacht gebracht. Persoonlijk kende ik
hem alleen uit de geschiedenis van de
gemeente Schoterland (een van de voor
gangers van de gemeente Heerenveen).
Omdat hij als minister aan de wieg stond
van de Commissie voor Opbouw van
Oost-Schoterland - toen een armoedig en
sociaal probleemgebied - werd hij bijna
vijftig jaar na dato nog met ere genoemd
en met een fraaie foto afgebeeld in een
boek dat de recente geschiedenis van de
gemeente beschreef. Ik was daarom ver
baasd dat hij predikant was en in 1894
begon in Haulerwijk in Oost-Stellingwerf,
een buurgemeente van Schoterland met
vergelijkbare problemen. Daar is zijn soci
aal gevoel tot ontwikkeling gekomen en
heeft hij er een goede leerschool gehad,
onder andere voor zijn latere standaard
werk Christelijk Sociale Studiën. De titels
van de hoofdstukken geven al aan wat
in zijn volgende gemeentes de meeste
aandacht van hem vroeg of het meeste
zijn hart had: Beilen (1897-1900): kerke
lijke kwesties; Middelburg (1900-1903):
tijd voor studie en publicatie; Nijmegen
(1903-1907): parochies en reorganisatie;
Utrecht (1907-1916): christelijk sociale
studies.
In 1916 werd hij hoogleraar dogmatiek,
kerkrecht en kerkgeschiedenis aan de
Universiteit van Utrecht. In 1926 ging hij
zich meer op het sociale vraagstuk richten,
wat onder andere bleek uit zijn publicatie
De Reformatie en het sociale leven. Ook werd
hij actief in de politiek, eerst als Utrechts
Statenlid voor de CHU en vanaf 1922 als
lid van de Eerste Kamer. Bovendien werd
hij hoofdredacteur van het (christelijk-
historische) blad De Nederlander, ook al
ging dat met hevige conflicten gepaard.
Na de politieke crisis rondom het gezant
schap bij het Vaticaan ('De nacht van
Ds Kersten') werd Slotemaker de Bruine
in 1926 minister van Arbeid, Handel en
Nijverheid. Groenewold vertelt dat door
zijn inspanning en inzet de Ziektewet en
de Ongevallenwet werden aangenomen.
Hij noemt jammer genoeg niet het boven
genoemde werkbezoek aan Schoterland
waar hij met de Commissie voor Opbouw
van Oost-Schoterland overlegde over
sociale woningbouw, die inderdaad in de
jaren daarna tot stand is gekomen en voor
blijvende verbetering heeft gezorgd (in
een gebied met veel krotten, hutten en
keten). Kennelijk is daar weinig of niets
van terug te vinden in de politieke archie
ven in Den Haag en heeft Slotemaker de
Bruine er zelf ook niets over gemeld, ook
al sluit het heel erg aan bij zijn eerdere
ervaringen (hij kende soortgelijke toe
standen vanuit Haulerwijk) en bij zijn
christelijke en sociale idealen.
De titels van de volgende hoofdstuk
ken geven zijn verdere loopbaan aan:
lid van de Tweede Kamer (1929-1933),
minister van Sociale Zaken (1933-1935)
en minister van Onderwijs, Kunsten en
Wetenschappen (1935-1939). Hij miste
in de crisisjaren de vindingrijkheid en
flexibiliteit om zijn ministerschap toch
wat glans te geven en het viel hem zwaar
om voortdurend tegen de financiële bier
kaai van bezuinigen te moeten vechten.
Na mei 1940 heeft Slotemaker de Bruine
zich erg ingezet voor een nauwere samen
werking tussen CHU en ARP. Daar zag hij
meer in dan in het eenheidsstreven van
de Nederlandse Unie, die naar zijn opvat
ting te veel toegaf aan de bezetters.
Merkwaardig is dat Groenewold in de
biografie niet vermeldt dat Slotemaker
de Bruine ook in zijn 'politieke tijd' tot
het allerlaatste toe actief bleef met kerke
lijke zaken. Zijn 'zwanenzang' was dat hij
in november 1940 namens het Convent
van Kerken aan de bezetter schreef dat de
diaconieën zich hun zelfstandigheid en
bewegingsvrijheid tegenover de opgelegde
Winterhulp niet lieten ontnemen en dat
de kerken geen medewerking konden ver
lenen aan het 'eerecomité' (waarbij eerst
de vraag over al dan niet 'van Joodschen
bloede' moest worden beantwoord). Na
een ernstige ziekte overleed Slotemaker
de Bruine op 1 mei 1941.
Cor Groenewold heeft met zijn biogra
fie Slotemaker de Bruine veel dichter bij
ons gebracht en hij laat zien hoe een van
de voormannen van het begin van de
twintigste eeuw zich tot op hoge leeftijd
op zijn manier inzette voor zijn idealen
en voor wat hij zag als zijn opdracht.
De schrijver heeft voor zijn biografie veel
archieven en contemporaine tijdschrif
ten bestudeerd en ook veel boeken van
Slotemaker de Bruine en over hem.
46
literatuur
ISBN 978-90-807778-4-2, 144 blz., 10,00.
Eind 2007 gaf de Stichting ter bevor
dering van wetenschappelijk onderzoek
naar de geschiedenis van de Vrijmetselarij
in Nederland (OVN) een boekje uit dat
een belangrijke gids is voor maijonnieke
archieven. In de Archiefwijzer magon-
nieke archieven worden onderzoeksmoge
lijkheden beschreven in de historische
archieven van en over de Nederlandse
Vrijmetselaarsorden die zich in open
bare collecties bevinden. Toch worden
ook particuliere collecties en niet-open-
bare archieven beschreven. Daarnaast
zijn er twee hoofdstuk
jes die bronnen over
Nederlandse vrijmet
selaars in buitenlandse
archieven vermelden.
De archiefwijzer geeft
na de inleiding een ver
klarende woordenlijst,
onderzoektips en in de
bijlagen een overzicht
van gespecialiseerde
bibliotheken en opleidingen en acade
mische organisaties. De inhoud van het
archievenoverzicht geeft mij de indruk
dat het een redelijk compleet overzicht
is. Daarmee is de archiefwijzer dus een
belangrijke gids voor wie
onderzoek wil doen naar
de geschiedenis van deze
veelal eeuwenoude genoot
schappen. Echter, in nog
niet toegankelijke archief
fondsen kunnen belang
rijke ontdekkingen gedaan
worden. Archivarissen
worden opgeroepen om
aanvullingen en cor
recties aan de uitgever te melden.
Informatie: www.stichtingovn.nl.
'"t*
Uitgeverij Verloren (Hilversum, 2008)
ISBN 978-90-8704-029-1, 212 blz., 19,00.
In Friesland ontstonden in de mid
deleeuwen lenen: bepaalde vermogens
fondsen om een pastoor, of meestal zijn
assistent, de vicaris, van te onderhou
den. Bij een vrijleen was het doel niet
de zielzorg van de parochianen, maar
het opdragen van missen voor het zie
lenheil van de stichters. Vlak voor de
Hervorming werd zo'n vrijleen vrij alge
meen gebruikt om meestal een familie
lid van de stichters te laten studeren en
een plaatsvervanger de missen te laten
lezen. Aldeboarn (in Midden-Friesland)
had als vrijleen het Kruisleen, verbonden
aan het altaar van het Heilig Kruis in de
kerk, en later ook Doumaleen, genoemd
naar de stichter Douwe Douwama, de
vader van de bekende vrijheidsstrijder
Jancko Douwama (jarenlang gevangene
van Karei V). Het bijzondere van het
Kruis- of Doumaleen is dat het (zonder
de zielenmissen) nog steeds bestaat en
actief is, samen
met zo'n dertig
andere Friese stu-
dielenen.
Het boek belicht
alle aspecten van
de geschiedenis
van het leen. Dat
van de benefici
anten of begun
stigden van het
leen, dat van de
collatoren en col-
latrices die hen
mochten aanwij
zen en dat van
de bestuurders. Uit de recente historie
komen sommigen zelf aan het woord,
wat het boek heel levendig maakt. Ook
wordt ons verteld hoe de landerijen
verpacht werden, aan wie en wanneer.
Van verscheidene families die een rol
hebben gespeeld in de geschiedenis van
het Kruis- of Doumaleen zijn genealogi
sche overzichten opgenomen. Het boek
Geschiedenis van het
Kruis- of Doumaleen
te Aldeboarn
is daarom van grote
waarde, niet alleen
voor geïnteresseerden
in de geschiedenis van
onderwijs en bestuur
in Friesland, maar ook
voor hen die belang
stelling hebben voor
de geschiedenis van
Aldeboarn en haar
omgeving en bewo
ners.
Het boek is keurig
verzorgd en de vele
illustraties en afbeel
dingen passen goed
bij wat op die bladzijden in de tekst
besproken wordt. Het bevat geen noten,
maar uit de tekst zelf en uit de opgave
van bronnen en literatuur blijkt dat er
veel gebruikgemaakt is van de archie
ven, al is het archief van het Kruis- of
Doumaleen zelf niet zo groot.
47
Dick Deuzeman
archievenblad
september 2008
Stichting 0VN (Den Haag, 2007)
ARCHIEFWIJZER
MApONNIEKE ARCHIEVEN
OVERZICHT sim HISTORISCHE ARCHIEVEN
VAN NEDERLANDSE VRIJMETSELAARS ORDEN
IN OPENBARE COLLECTIES
Roelof Braad
Dick Deuzeman
september 2008
archievenblad
