M
project Rituelen in Amsterdam
Het project Rituelen onderzoekt een
nieuwe, aansprekende manier om interactie
te bewerkstelligen tussen een breed publiek
en het ons omringende religieuze erfgoed:
denk aan de vele kerken en moskeeën, maar
ook aan musea, bermmonumentjes en ande
re bijzondere plekken. Deelnemers aan het
project wandelen met een telefoon door het
centrum van Amsterdam en krijgen op rele
vante locaties verschillende media aangebo
den, via hun telefoon. Die informatie kan
bestaan uit een beschrijvende historische
tekst, maar kan ook een afbeelding van een
toepasselijk object uit een museumcollectie
zijn of een persoonlijk verhaal van iemand
anders. Ook worden de deelnemers uitge
nodigd hun eigen verhaal te vertellen, hun
eigen ervaringen te delen. Het project is een
onderzoek naar hoe het publiek dergelijke
mobiele toepassingen waardeert en wat de
mogelijkheden van deze mediatechnologie
voor erfgoedinstellingen zijn.
"Wat ik graag wil vertellen is dat ik met het
Hindoeïsme ben opgevoed, maar me daar
niet heel erg betrokken bij voel". Met het
beluisteren van deze bekentenis beginnen
de deelnemers aan de Rituelen-route. Het
verhaal van deze jonge Nederlands-Indiase
vrouw wordt, op andere locaties, gevolgd
door een biecht van een oudere Limburgse
pastoor en een relaas van een strijdbare
klokkenluider. Verschillende locaties, religies
en opvattingen worden zo aan elkaar ver
bonden en de deelnemers worden, vanuit
de aangeboden digitale input, verleid hun
eigen verhaal te vertellen over hun persoon
lijke religieus erfgoed en de eigen rituelen.
De route voert de deelnemers langs een pro
testantse kerk, een Armeense kerk, een tem
pel, en eindigt op de top van de Zuidertoren.
De state-of-the-art telefoons worden aan
de deelnemers uitgereikt alvorens te gaan
lopen.
Op dit moment vindt een ontwikke
ling plaats die een grote invloed heeft op de
manier waarop we media beleven. Het inter
net, dat begon als een verzameling statische
pagina's en zich sinds begin jaren 2000 ont
wikkelde tot een sociale ontmoetingsplaats,
vindt in snel tempo zijn weg naar de open
bare ruimte. Met de komst van de alomte
genwoordige mobiele telefoon en geavan
ceerde plaatsbepaling wordt het mogelijk
om overal en altijd media te consumeren, te
produceren en te delen.
Dit brengt nieuwe mogelijkheden voor de
beleving van erfgoed. Waar de collectie tra
ditioneel wordt begrensd door de muren
van het museum of het archief, wordt het
nu mogelijk, zelfs vanzelfsprekend, dat zij
zichtbaar wordt gemaakt op de plekken
waar ze relevant is: in de stad, het land, de
publieke ruimte. Veel erfgoedinstellingen
voelen de urgentie van deze ontwikkelingen
maar worstelen met het vraagstuk hoe hun
collecties voor een breed publiek en op een
vernieuwende manier te ontsluiten. Hoe
verbinden we plekken en voorwerpen met
context en persoonlijke beleving? Moet het
mobiel, digitaal, locatiegebonden? Hoeveel
participatie bieden we of vragen we van
de gebruikers? Er wordt her en der geëxpe
rimenteerd met deze nieuwe vormen van
ontsluiting maar er blijft veel te vragen over.
In Rituelen onderzoeken we daarom de rela
tie tussen de schat aan gebouwen en plekken,
klaar om ontdekt te worden, de verhalen van
mensen, die vaak een universeel karakter
hebben, en digitale erfgoedcollecties. Door
de inzet van mobiele technologie worden
deze relaties als een extra betekenislaag over
onze alledaagse werkelijkheid gelegd.
Religieus erfgoed biedt een goede
kapstok om de vertaalslag van erfgoed
naar een breed publiek te kunnen maken.
Bij uitstek religieus erfgoed verbindt het
materiële met het immateriële, de plek
met beleving, de gebouwen en voorwer
pen met tradities, levensopvattingen en
rituelen. In het project beogen we op het
eerste gezicht onzichtbare zaken zicht
baar maken, verbanden te laten ontstaan
en handelingsruimte te creëren voor de
deelnemers. De ontwerpvraag hierbij is
welke scenario's en dramaturgie nodig
zijn om het brede publiek een zelfstan
dige, participerende rol te laten nemen in
dit proces. Daaruit kan een geheel nieuwe
beleving van de openbare ruimte als cul
turele kennisbron en culturele verwor
venheid ontstaan.
Het project Rituelen is gestart met
een aantal workshops met erfgoedin
stellingen, met aanbieders van mobiele
toepassingen en stadsroutes en met de
beoogde eindgebruikers. Hierin werd
onderzocht wat de beste manier is om het
publiek, jong en oud, bij religieus erfgoed
te betrekken. Op basis van deze input en
de projectervaring van Waag Society is
vervolgens een kleinschalige publiekspi-
lot gedefinieerd, die in augustus 2008
gerealiseerd is. In deze pilot lopen deel
nemers, uitgerust met een telefoon met
GPS-navigatie en een koptelefoon, de
voornoemde route door het centrum
van Amsterdam. Hiervoor is specifieke
content ontwikkeld met onder andere
Ons' Lieve Heer op Solder. Deze content
bestaat voornamelijk uit audioverhalen,
zoals die van voornoemde pastoor en
klokkenluider, uit muziekfragmenten en
uit fotomateriaal. De voormalige schuil
kerk Ons' Lieve Heer op Solder is naast de
Zuiderkerk en de boeddhistische tempel
op de Zeedijk een van de plekken waar
de deelnemers naar binnen gaan. Via de
koptelefoon worden content, instructies
en persoonlijke verhalen aangeboden.
De ervaring leert dat audio goed werkt
en, in vergelijking tot tekst en plaatjes,
minder conflicteert met de visuele input
vanuit de fysieke omgeving. De route die
deels individueel en deels gezamenlijk
gelopen wordt, voert de deelnemers zelfs
ondergronds, de metro in.
36
Toolkit
Qua technologie wordt het door
Waag Society ontwikkelde 7scenes plat
form gebruikt. Dit is een technologisch
platform dat locaties en media op een
toegankelijke manier verbindt en ons
in staat stelt samen met partners relatief
snel culturele routes en games te ontwik
kelen. Op dit moment is het een zoge
noemd beta-platform, wat betekent dat
we nog in een testfase zitten. De tech
nologie werkt en we organiseren pilot-
projecten zoals Rituelen, maar om het
platform door te ontwikkelen tot een
product dat voor alle erfgoedinstellingen
beschikbaar is, zijn nog meer testen en
een aantal slagen in de technische ont
wikkeling nodig.
Het Rituelen-project zal in september
2008 afgerond worden. Uiteindelijk doel
van Erfgoed Nederland en Waag Society
is een toolkit, een voor erfgoedinstellin
gen gemakkelijk toegankelijk systeem,
te ontwikkelen. Concrete vorm van de
toolkit is een website die culturele con
tent en locaties, waar ook ter wereld,
met elkaar verbindt en die content, in
verhalende vorm, via telefoons weer
ter beschikking stelt aan het publiek.
De toolkit stelt erfgoedinstellingen in
staat hun doelgroepen op deze manier
een nieuwe, creatieve, actieve en sociale
culturele beleving te bieden. De toolkit
wordt dusdanig ontwikkeld dat geen
specifieke technische kennis of ingewik
kelde softwareinstallatie nodig is.
ten en musea verbonden, maar een kop
peling van een archiefcollectie met de
locaties waarmee zij direct of indirect
een verband heeft is evengoed voor
stelbaar. Het Stadsarchief Amsterdam
beschikt bijvoorbeeld over een kaft van
een boekhoudboek, gevonden onder
het voormalig Burgerweeshuis (nu
het Amsterdams Historisch Museum).
Voor de kaft is gekleurd perkament
gebruikt dat afkomstig is uit een oud
gebedenboek. Een dergelijk object illu
streert heel mooi hoe mensen door
de tijd verschillend met het geloof en
zijn uitingen omgingen. Een verhaal
dat uitstekend verteld kan worden bij
de Amsterdamse Oude Kerk, waar een
uitleg over hoe de maatschappij veran
derd is na de Reformatie zeer relevant
is. Of bij het Amsterdams Historisch
om de historische context van die plek
te duiden.
De eerste pre-pilotervaringen met klei
ne groepjes deelnemers geven in ieder
geval een duidelijke indicatie dat de
deelnemers voldoende uit de voeten
kunnen met mobiele technologie, dat
de gedramatiseerde setting voor dit
onderwerp goed werkt en dat deelne
mers enthousiast worden voor derge
lijke culturele ervaringen.
De invulling van de route is sterk geregis
seerd vanuit elementen die we aantroffen
op de route. Zo bleken er op praktisch alle
locaties spiegels aanwezig te zijn, die dan
ook een centrale rol hebben gekregen in
de route, hetgeen mooi aansluit bij het
reflectieve karakter van veel rituelen - de
insteek van het project.
In de Rituelen-pilot worden monumen-
Archieven en Religieus Erfgoed
P
Door Dick van Dijk en Aafje Moonen
Hoe verbind je persoonlijke verhalen, met
behulp van moderne technologie, aan religi
eus erfgoed? Rond deze vraagstelling werken
Erfgoed Nederland en Waag Society samen
aan het project Rituelen.
Mobiele technologie
Deelnemers lopen met mobiele telefoon door het cen
trum van Amsterdam (foto's Waag Society, Amsterdam).
Onzichtbaar wordt zichtbaar
Reflectief
archievenblad
september 2008
Rituelen is gefinancierd door het
VSB fonds. Het project is onderdeel van
het Location Based Heritage programma
van Waag Society.
Voor Erfgoed Nederland past het project
binnen de programmalijn Erfgoed en
cultuurparticipatie en binnen het thema
Diversiteit. Stichting 2008 Jaar van het
Religieus Erfgoed is een van de initia
tiefnemers van het project.
Meer informatie: www.waag.org,
www.erfgoednederland.nl en
www.2008re.nl
Dick van Dijk is conceptontwikkelaar bijWaag Society
in Amsterdam. Aafje Moonen is projectleider bij Erfgoed
Nederland.
archievenblad
Deelnemer fotografeert zichzelf in een spiegel bij Ons'
Lieve Heer op Solder.
september 2008
De deelnemers navigeren op een kaart van Amsterdam.
