ijêht
rchieven en
teus
i 4
óp
Omstreeks 1590 vestigen de eerste
families en handelslieden van sefar
dische afkomst zich in Amsterdam.
In Spanje en Portugal hadden zij zich
onder dwang tot het christendom
bekeerd. De Kerkelijke Inquisitie vervolg
de de 'Nieuwe Christenen' hardnekkig
op verdenking van heimelijke sympa
thie voor de joodse godsdienst. Hierdoor
waren zij generaties lang vervreemd van
hun joodse tradities en amper in staat
deze kennis door te geven. Dit leidde
tot een unieke situatie: vluchteli-gen
die in de handelsstad Amsterdam een
nieuw bestaan opbouwden en tegelij
kertijd hun joodse identiteit probeerden
te hervinden en opnieuw te definiëren.
Hun Spaans-Portugese afkomst bleef
een rol spelen. De imposante synagoge
illustreert de ruimte die Amsterdam aan
een religi-euze minderheid gaf voor het
bouwen van een gebedshuis, evenals de
positie van deze minderheid die inmid
dels volledig in de Nederlandse samenle
ving was geïntegreerd, met behoud van
de eigen identiteit.
«v».
Niet lang na de vestiging van sefardiem
in de stad verzocht het Amsterdams stads
bestuur de pensionarissen Adriaan Pauw en
Hugo de Groot een ontwerpreglement voor
de nieuwe joodse bewoners van de stad te
maken. Geen van beide voorstellen is geïm
plementeerd, maar het ontwerp van Hugo
de Groot is wordt bewaard in Bibliotheek Ets
Haim ('Levensboom'), gevestigd in een bij
gebouw van de synagoge. De boeken, hand
schriften en het ceremoniële zilver en textiel
die zich bevinden in de laagbouw die de
synagoge omringt, zijn niet dagelijks voor
het brede publiek zichtbaar. De bibliotheek
maakte deel uit van de onderwijsinstelling
Ets Haim die in 1616 werd gesticht als 'aca
demie en talmoed hogeschool' die seculier
en religieus onderwijs combineerde. Zij be
stond bijna 400 jaar en was waarschijnlijk
de enige school van dit type in de joodse
wereld.
Het complex vormt tot vandaag het klop
pende hart van de Portugees-Israëlietische
gemeenschap in Amsterdam. De collecties
van Bibliotheek Ets Haim omvatten circa
500 handschriften (1282-ca. 1900) en 28.000
gedrukte werken (1484-heden). Zij tonen de
geschiedenis van het boek, in het bijzonder
van het Hebreeuwse boek: typografie, boek
banden, materialen, technieken. Daarnaast
zijn zij een onmisbare bron voor de geschie
denis van de boekproductie, uitgeverij en
boekhandel in Amsterdam, ongeveer 150
jaar het wereldcentrum voor de productie
van het joodse boek.
De unieke collectie ceremoniële objecten die
vanaf het begin van de zeventiende eeuw
voor gebruik in de synagoge zijn vervaardigd
of bestemd is internationaal bekend. De col
lecties zijn in hun geheel geplaatst op de lijst
van beschermde verzamelingen behorende
bij de Wet tot behoud van cultuurbezit en
sinds oktober 2003 op het Memory of the
World Register van UNESCO.
Traditionele joodse waarden, Spaans-
Portugese gebruiken en invloeden, een
levendige wissel-werking met de omgeving j
evenals het internationale karakter van de
gemeente hebben hun sporen in het mate
riële erfgoed van deze gemeenschap nage
laten. De monumentale Esnoga die in 1675
onder de handen van Elias Bouman verrees
en de in het complex bewaarde schatten
vormen een uniek ensemble van Nederlands
religieus cultureel erfgoed. Sloot de architect
voor het interieur van de synagoge aan bij
de gebruikelijke stijl van de reformatorische
kerkbouw, voor het exterieur gebruikte hij
elementen uit een in die tijd wijd en zijd
bekend model van de Tempel van Salomo te
Jeruzalem, vervaardigd door Jacob Juda Leon,
bijgenaamd Templo. Deze werd in 1603
geboren te Hamburg. In 1621 werd hij te
Amsterdam aangesteld als leraar Hebreeuws,
maar na enkele jaren vertrok hij naar
Middelburg, om in 1642 naar Amsterdam
terug te keren met zijn inmiddels beroemd
geworden tempelmodel. Hiervan verscheen
in 1641 een gravure van de hand van Salom
Italia, een bekende Amsterdamse graveur en
lid van de Portugees-Israëlitische Gemeente.
Onder de sefardische joden bevonden zich
veel handelslieden met wereldwijde contac
ten. Zij bleven gedurende de zeventiende
en achttiende eeuw actief in de wereldhan
del, waarvan zowel de joodse gemeenschap
als de stad en haar bevolking profiteerden.
Hiernaast onderhielden de Amsterdamse
sefardiem nauwe banden met zusterge-
meenten over de hele wereld, waaronder in
het bijzonder de oudere sefardische gemeen
schappen in Italië en de dochtergemeente
in Londen. Ook in de nieuwe overzeese
handelscentra werden joodse gemeenten
gesticht met behulp en naar model van de
Amsterdamse gemeente. Dit gebeurde onder
andere in Brazilië, Suriname en Curasao
In het erfgoed van de Portugees-Israëlietische
Gemeente van Amsterdam zijn de sporen
van internationale uitwisseling van kennis
en goederen nog tastbaar, vaak al daterend
van voor hun komst naar de Lage Landen.
Mede dankzij de besluiten van de Unie
van Utrecht in 1579 werden louter econo
mische beperkingen, zoals uitsluiting van
de meeste gilden, opgelegd om concur
rentie voor gevestigde handelslieden uit te
sluiten. De sefardiem schikten zich hierin
en lieten bijvoorbeeld ceremoniële objec
ten door niet-joodse zilversmeden vervaar
digen, waardoor onder andere christelijke
elementen geïntegreerd werden. Ook gaven
de sefardiem seculiere gebruiksvoorwerpen
een religieuze functie. Een van de duurste
handelsgoederen in de Gouden Eeuw was
textiel. Zeer populair waren het Indiase
bedmkte katoen ('sits'), oriëntaalse borduur
werk en Perzische tapijten. Ook in Frankrijk,
Italië en Engeland werden stoffen geprodu
ceerd die in Amsterdam werden gebruikt.
De meest modieuze stoffen werden verwerkt
in de ceremoniële textilia. Bijzondere gele
genheden, zoals de inwijding van de Esnoga
in 1675, waren een mooie aanleiding tot het
doen van schenkingen. Ook werden veel
boeken en handschriften aan de bibliotheek
geschonken, wat het karakter van de collec
ties blijvend bepaald heeft.
De blijvende aanwezigheid van dit bijzon
dere religieus cultureel erfgoed op deze
plaats, waar het zich vanaf de bouw bevindt,
is niet alleen van historisch, maar ook van
•- -•
•>f-< ys,:3$ zórjfêüM 7 da
V
wetenschappelijk belang, omdat hierdoor
de studie in situ mogelijk is van de cultuur
geschiedenis, acculturatie en integratie van
de sefardische (Iberische) joden. Deze groep
immigranten in de Republiek der Verenigde
Nederlanden heeft immers vanaf het eind
van de zestiende eeuw vanaf deze plaats een
bijzondere bijdrage geleverd aan de ontwik
keling en grootheid van de Republiek en het
mercantilisme in de Gouden Eeuw.
De archieven van de Portugees-
Israëlietische Gemeente en van Ets Haim
zijn daarentegen gedeponeerd in het
Stadsarchief van Amsterdam. Zij verdienen
aandacht omdat de geschiedschrijving van
deze instellingen fragmentarisch en vaak
verouderd is.
De synagoge is gerestaureerd in de periode
1991-1993; binnenkort moeten de bijge
bouwen worden hersteld en na 333 jaar
opnieuw worden gefundeerd. De biblio
theekcollecties zijn zojuist volledig gecon
serveerd en waar nodig gerestaureerd.
De lessen van dit omvangrijke project zijn
vooral belangrijk voor de bibliotheekwereld
en voor boekrestauratoren. Bij de behande
ling van verzuurd materiaal en inktvraat
vormen de archieven een nog belangrijker
doelgroep; Ets Haim heeft op bescheiden
wijze inktvraatproblemen moeten oplossen,
maar heeft besloten het verzuurde materiaal
(circa 20% van de collecties) vooralsnog niet
te behandelen.
De Bibliotheek Ets Haim-Livraria
Montezinos is te vinden aan het
Mr. Visserplein 3 in Amsterdam. Telefoon:
24
25
STEMT H.C0LUN
Door Abraham Rosenberg
Archieven en Religieus Erfgoed
T>e TortugesiSynagoge te
JAmsterdam ei kaar CrijgeBouwen
In het centrum van Amsterdam ligt,
begrensd door het Jonas Daniël Meijerplein
en de Muiderstraat, het complex van de
Portugese Synagoge, een rijksmonument.
De bouw begon in 1671 en werd, na een
onderbreking van 1672 tot 1674, voltooid en
ingewijd op 3 augustus 1675. In een van de
bijgebouwen bevindt zich een indrukwek
kende bibliotheek.
Tcfr v
«j f' ,r5 vr
9
w«r<\!-V-f
v14-9? 05? »*«•-.« «-;*
1 •'-v' 1. f- Cl*
*A ft vv -J 'f
v - 4 f?T*~
•- - v'-T f- •af*VM x"'
f if h <,r" ,lr'
V V --V ■- f4 'l'
rr^
V--—' - f
-r
C4-:-4. y. C-,
_>>>•.- Ais--- L- -\*-■
.V tY O.' i- r> Oï.-
.V -•>«.*♦-
«fC '-»••*> -v' (CA, ee* V
jjcVv'Vï^
Hugo de Groot: Ontwerp reglement op de vestiging van
Joodse immigranten (coll. Bibliotheek Ets Haim-Livraria
Montezinos, Amsterdam).
Behoud van het erfgoed, zodat het voor het gebruik door volgende generaties beschikbaar blijft
(foto Bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezi-nos te Amsterdam.
Kloppend hart
Internationale uitwisseling
In situ
sV*-r-1" ~nx
'f'-T t 'f
vagpcup
tarrar ran*
wO «J» vGT-V Ai V f Ir
- 1 ..i .-.tl 4)P.JX4
r-: -■ "C!1. vj)«- -Al-
fW.- (1+* 4» M» .üf v*/ 4 -V 3J, flU- N Sjs»
i?.v
«yv*4■-*iivfuryt"1
**<->»-V
ar «"-Vi .^'vrrr -V V 'r
4- -s-.' -n L •-*- - 'V a 1 -1 -- ta
itiJv 31
f
A
■J t
TV--' - -ij
i»,.i- -i
-i J.
fryrm --
I r c'^,
Felicitatiebrief vanuit Amsterdam aan de valse messias
Sabbetai Zwi, 1666 (coll. Bibliotheek Ets Haim-Livraria
Montezinos te Amsterdam).
Archieven gedeponeerd
(020) 428 25 96; E-MAIL: BI-BLIO@ETSHAIM.ORG.
De bibliotheek is geopend:
MA-DO 10.00-16.00 UUR,
VRIJDAG 10.00-12.30 UUR.
Toegang op afspraak.
Abraham Rosenberg is bibliothecaris van de Bibliotheek
Ets Haim-Livraria Montezinos te Amsterdam.
archievenblad
september 2008
september 2008
archievenblad
's Lands stuurman
Waar Europa tussen de twee wereldoorlo
gen dictators als Hitler en Mussolini kende,
daar had Nederland zijn eigen 'sterke man':
Hendrikus Colijn. Deze leider van de gerefor
meerde Antirevolutionaire Partij (ARP) was
tussen 1933 en 1939 onafgebroken premier.
Colijn hield in de ogen van velen, ook van de
sympathiserende tekenaar Hein Kraay, als
's Lands stuurman' het 'schip van staat'
koersvast in woelige tijden. Colijn was wel
een autoritaire verschijning, maar geen
dictator. Hij fungeerde binnen de grenzen
van de parlementaire democratie en heeft
het Nederlandse fascisme van water
staatsingenieur Anton Mussert de wind
uit de zeilen genomen - voorwaar geen
geringe verdienste (Wim Berkelaar, Historisch
Documentatiecentrum
SLANDSSMRMAN voor het Nederlands
Protestantisme
(l800-heden)).
(coll. Historisch
Documentatiecentrum
voor het Nederlands
Protestantisme 1800-
heden).
NS 1 VAN LIJST 27
