ang
lades l A
Records
r chives
anagtenit
Projecl
MUS i Hl LIBRARY
WW OF HEADING ROOMS
buitenland
Bangladesh is misschien wel het land
dat in het westen het meest geassoci
eerd wordt met ellende: natuurrampen,
honger, geweld. Een ontwikkelingsland
dat langzaam wegzakt in het moeras.
Bekendheid geniet het bij mijn generatie
door de overstromingen van november
1970 (een half miljoen doden) en het
benefietconcert van 1 augustus 1971 in
Madison Square Garden New York, geor
ganiseerd door George Harrison. Hij had
zelfs een hit met het klagelijke nummer
'Bangladesh.'
Op 16 december 1971 werd Bangladesh
na een bloedige afscheidingsoorlog (meer
dan 1 miljoen doden) onafhankelijk van
Pakistan. De aanloop tot dit conflict werd
grotendeels bepaald door de koloniale
verhoudingen en religieuze tegenstellin
gen. De druk op het Verenigd Koninkrijk
om afstand te doen van zijn overzeese
gebiedsdelen groeide na afloop van de
Tweede Wereldoorlog enorm. Op 3 juli
1946 werd de Brits-Indische provincie
Bengalen verdeeld in een overwegend
hindoeïstisch West-Bengalen en een over
wegend islamitisch Oost-Bengalen. Bij de
onafhankelijkheid van India en Pakistan
in 1947 kwam West-Bengalen als staat
bij India en Oost-Bengalen als provincie
bij Pakistan. Enorme volksverhuizingen
waren het gevolg: moslims die naar Oost-
Pakistan trokken en hindoes die de andere
kant opgingen. Ruim 16 miljoen mensen
verlieten het verdeelde Bengalen.
In 1955 werd Oost-Bengalen omgedoopt
in Oost-Pakistan. Pakistan ligt ingeklemd
tussen Afghanistan en India en dus ten
westen van India. Oost-Pakistan, het hui
dige Bangladesh, ligt zo'n 1500 km verder
op, vrijwel geheel omsloten door India.
Cultureel, taalkundig en
historisch hadden Pakistan
en Bangladesh nauwelijks
iets gemeen; het waren
beide moslimstaten, dat
wel. In Pakistan werd het
Urdu de officiële taal, een
voor de Bengalen vreemde
taal; zij spreken Bangla en -
makkelijk voor de westerse
bezoeker - spreekt de mid
denklasse/bovenlaag veelal
ook Engels. West-Pakistan
gebruikte Oost-Pakistan
min of meer als wingewest,
een situatie die uiteinde
lijk leidde tot de bloedige onafhankelijk
heidsoorlog.
De roerige geschiedenis van het land
wordt onvermijdelijk weerspiegeld in de
archieven. Voor Bangladesh relevante
archiefbescheiden zijn er op tal van loca
ties, in verschillende talen en uit verschil
lende perioden. Er zijn sedert 1832 dis
trictsarchieven en daarnaast is er sinds
1973 een Nationaal Archief. De bij de
districtsarchieven behorende bestuurlijke
indeling is in 1985 verdwenen.
Floor begon in 1995 met het geven
van adviezen over verbetering van het
management van het Nationaal Archief,
het stimuleren van onderzoek in archie
ven (contacten met Universiteit Dhaka
en Universiteit Rajsjahi), het redden
van bedreigde archieven (inspectie), het
geven van aanwijzingen over inventari
satie en het opzetten van een archiefop
leiding. De begrippen good governance (de
controleerbare en betrouwbare overheid)
en cultureel erfgoed gingen daarbij hand
in hand.
Mijn bezoek aan Dhaka is een confronta
tie met een andere cultuur. Mede dankzij
de verslagen van Floor was ik daar redelijk
op voorbereid. Dhaka is een sterk vervuil
de miljoenenstad met verkeersopstop
pingen die ons fileprobleem tot geen pro
bleem maken. Er zijn winkels, restaurants
en musea en de samenleving functioneert,
zij het minder efficiënt dan de onze.
De gelatenheid van de bevolking past niet
bij onze westerse dynamiek. Wellicht is
corruptie mede debet aan die lankmoedi
ge houding. Veel mensen beseffen dat ze
hun lot eenvoudigweg niet in eigen hand
kunnen nemen, omdat ze daar het geld
lp(EXCEPTING OFFICIAL HOLIDAYS)
en/of de juiste relaties niet voor hebben.
Tel daar de kennelijk onvermijdelijke
natuurrampen bij op en de onverschillig
heid van de buitenwereld en het 'inshal-
lah' rolt vanzelf van je lippen.
Zelfs als je nog een beetje behoorlijke
30
positie hebt, zoals de families die wij
ontmoeten, dan nog is het bestaan een
wankel bestaan. Je moet meer ijzers in het
vuur hebben en je moet mensen kennen.
Waar een goed functionerende rechtsstaat
ontbreekt, zijn mensen volledig afhanke
lijk van het eigen netwerk. Netwerken is
belangrijk voor je baan, de studie van je
kinderen, enzovoort. De meeste mensen
hebben vaak meer dan één baan. Je hebt
er handeltjes en zaakjes bij. Een 72-urige
werkweek (zes dagen) is zo niet onge
woon.
Het is goed om dit allemaal in je ach
terhoofd te houden als je ter plekke gaat
kijken wat de prestaties op het gebied van
archiefzorg zijn. Het is al jaren een kwes
tie van twee stappen vooruit en één stap
terug. Hieronder twee praktijkvoorbeel
den.
Op maandag 21 januari bezoeken Floor
en ik het Nationaal Archief dat inmiddels
een nieuw gebouw, maar geen optimale
bezetting kent. De rondleiding die Floor
en ik van enkele collega's krijgen is boei
end. Op de begane grond staan in een
ruimte wat vitrines met archiefstukken,
waaronder enkele beschreven palmblade
ren uit de achttiende eeuw. Op de eerste
etage betreden we enkele bewaarplaat
sen zonder klimaatbeheersing. Er is een
gebrek aan dozen en aan stellingen en aan
medewerkers. In sommige ruimten zien
we letterlijk een lawine aan archiefmateri
aal. In andere depots staan archiefstukken
keurig in stellin
gen en we zien ook
een aardig stuk in
zuurvrije dozen
verpakt archief. De
meeste archieven
zijn afkomstig van
ministeries. Er zijn
ministeries die de
archieven zelf hou
den, zoals dat van Buitenlandse Zaken.
Krantenleggers liggen op de grond of
bovenop de stellingen. Er blijkt een serie
per onderwerp geordende krantenknip
sels te bestaan afkomstig van een pers
agentschap, een waardevolle bron zolang
de krantenleggers niet gedigitaliseerd
zijn. Gedigitaliseerd wordt er overigens
momenteel niet wegens gebrek aan finan
ciën.
De staf van het NA is de laatste jaren
enorm teruggelopen. Directeur Latifur
Raman is van huis uit een beta-weten-
schapper en hij ziet zichzelf als 'facilita
tor' en niet als 'expert'. Ik vraag me af wat
hij zoal 'faciliteert'. De grootte van het
gebouw is omgekeerd
evenredig aan de
bezetting ervan. Het
werk vordert lang
zaam en afspraken
met Floor worden
moeizaam nageko
men.
Een geheel ande
re ervaring wacht ons
de volgende dag in
de universiteitsstad
Rajsjahi, zo'n vijf uur
rijden van Dhaka.
Daar bezoeken we de Heritage Room van
prof. Mahbub. De 'Heritage Room' is let
terlijk begonnen in de huiskamer van
Mahbub en beschikt nu - mede dankzij
steun van Willem van Schendel van het
IISG en natuurlijk ook Floor - over een
eigen gebouw. De 'Heritage Room' is een
geweldig initiatief om particuliere archie
ven, documentatie, pamfletten, posters,
cd's, tijdschriften, kortom al het materi
aal dat van belang is voor de geschiedenis
van Bangladesh en dat zich niet in over
heidsarchieven bevindt, veilig te stellen.
In de Heritage Room hebben we een ont
moeting met ruim tien enthousiaste his-
torici en andere belangstellenden, deels
verbonden aan de plaatselijke universi
teit. Aanwezig is de gepensioneerde lui
tenant-kolonel van het leger Muhammed
Lutful Haq. Hij is bezig met een onder
zoek naar Bengal Heroes (Liberation
War), hij is bijzonder scherp en bevlogen
en hij heeft een goed beeld van hoe de
'Heritage Room' zich op een website - één
van de besproken onderwerpen - zou
kunnen presenteren. Legerofficieren zijn
bijzonder goed opgeleid en spreken goed
Engels. Deze man toont daadkracht en
levert een zinvolle bijdrage aan de discus
sie. Wanneer enkele aanwezigen praten
over het verschil tussen een 'bibliotheek'
en een 'archief' komt hij er als een echte
studiezaalbezoeker tussen en zegt dat het
hem niet zo interesseert. Zijn zoektocht
op internet naar een afbeelding van een
bepaald legerinsigne bracht hem tever
geefs bij het Nationaal Archief in Londen
en daarna bij een veilinghuis dat een der
gelijk insigne ooit had geveild en er nog
een afbeelding van bezat. Zorg dat je de
informatie kunt vinden, was zijn terechte
mening.
In de 'Heritage Room' liggen onder meer
keurig gestapelde tijdschriften die prof.
Mahbub bij een ongeletterde papierboer
per kilo koopt voor een bodemprijs.
De oud-papierhandelaren kennen hem
inmiddels en als iemand eens een schrif
telijke 'nalatenschap' inlevert dan waar
schuwen ze hem: een eenvoudig maar
doeltreffend systeem.
buitenland
Door René Spork
Collega Floor Geraedts, archivaris van
Leidschendam-Voorburg, begon in 1995 in
Bangladesh met het ondersteunen van het
Bangladesh Archives Records Management
Project (BARM). Zijn bemoeienis met de
archiefzorg in Bangladesh begon toen hij
vrienden op de Nederlandse ambassade
in Dhaka bezocht. Sindsdien gaat hij elk
jaar voor een week of zes naar Bangladesh,
onder meer om te helpen bij het opzetten
van een archiefopleiding. Zelf zit ik al weer
bijna tien jaar in de begeleidingscommissie
van het BARM-project, dat mede gedragen
wordt door de Kring van Zuid-Hollandse
Archivarissen. In januari 2008 besloot ikzelf
maar eens een kijkje te nemen.
Het Nationaal Archief van Bangladesh: de grootte van het
gebouw is omgekeerd evenredig aan de bezetting ervan
(foto's auteur).
Wankel bestaan
Een lawine aan archiefmateriaal in het Nationaal Archief.
archievenblad
juni 2008
Twee stappen vooruit, één terug
De 'Heritage Room' probeert al het materiaal dat van
belang is voor de geschiedenis van Bangladesh en dat zich
niet in overheidsarchieven bevindt, veilig te stellen.
'Heritage Room'
Bezoek aan de 'Heritage Room' in Rajsjahi. In het mid
den de gepensioneerde luitenant-kolonel van het leger
Muhammed Lutful Haq.
René Spork is projectleider digitale dienstverlening
bij het Gemeentearchief Rotterdam. Zie voor het volle
dige verslag van zijn reis naar Bangladesh: http://www.
erfgoedhuis-zh.nl/index.phpT47
juni 2008
archievenblad
