Het archief van een wereldrijk
36 I
Instruction
para el gobiemo del
Archivo de Simancas
Karei V was het die de locatie ooit
heeft aangewezen, in 1540. Om geheel
andere redenen natuurlijk. Het kasteel is
een vesting met sterke muren, in geval
van nood uitstekend te verdedigen tegen
opstandelingen, en niet ver gelegen van
Valladolid, alwaar het hof destijds vaak
resideerde.
verbeelding groeide het kasteel uit tot een
droom van een archief. Slechts een paar
keer - als 'late roeping' ben ik nog relatief
jong in het vak - heb ik de merkwaardige
sensatie beleefd van de verbondenheid
van archief en gebouw. Archief dat eeu
wenlang op dezelfde plaats is opgeborgen.
Ik zag en ademde het in Hernhut, tegen
de Tjechische grens, bij het archief van de
Evangelische Broedergemeente. Houten
kisten opgestapeld als kasten, makkelijk
op te laden voor het geval dat de broeders
en zusters hals over kop zouden moeten
vertrekken. (Een situatie die nu niet meer
bestaat. De vernieuwingen nadien heb
ik echter nog niet kunnen bewonderen.)
Karei V begon bescheiden en nam een
deel van een toren in gebruik voor de
veilige bewaring van belangrijke stukken.
Na hem pakte Filips II het grootser aan.
Hij liet het kasteel eind jaren tachtig ver
bouwen en speciaal inrichten voor de
archieven van 's lands bestuur. Het gehele
kasteel was voortaan bestemd voor de
bewaring van archief. Dynamisch archief.
Een jaar of zeven geleden drong het
voor het eerst goed tot mij door hoe bij
zonder Simancas is: archieven en gebouw
zijn al eeuwen onafscheidelijk. In mijn
Ik zag en voelde het in Engeland, bij een
beroemde public school in Chichester
die eind vijftiende eeuw is opgericht.
In een kamertje staan daar de kist en
kasten waarin sinds de oprichting van
de school eeuwenlang de stichtingakte,
schoolregels, inschrijvingen en dergelijke
zaken zijn bewaard.
Dit voorjaar, daags voor vertrek voor
een rondreis in midden Spanje, bekeek
ik snel de website van het archief te
Simancas om nog wat laatste informatie te
noteren. Tot mijn teleurstelling ontdekte
ik dat bezoekers van het gebouw voorlo
pig niet welkom zijn. Er wordt grondig
verbouwd en vernieuwd, de inrichting
voor medewerkers en onderzoekers moet
hoognodig worden aangepast aan moder
ne eisen. Een uitzondering is gemaakt
voor onderzoekers; tijdens de verbouwing
kunnen zij op afspraak nog wel terecht op
de studiezaal. Het beantwoorden van de
aanvragen duurt wat langer dan gewoon
lijk; het grootste deel van de archieven is
elders ondergebracht.
De zegeningen van e-mail hielpen mij
binnen een uur over mijn teleurstel
ling heen. Een direct verzoek in mijn
beste Spaans, met de mededeling dat ik
als collega-archivaris en docent van de
Archiefschool dolgraag het archief wilde
komen bezoeken, leverde mij een harte
lijke uitnodiging op van de directeur, J.L.
Rodriguez de Diego. Enkele dagen later
werd ik door hem rondgeleid.
Het gebouw heb ik nu gezien. Dat was
vrijwel leeg. De wind woei fris naar bin
nen in de depots. Alleen de studiezaal,
met zo'n twintig plaatsen niet echt
groot te noemen, was volledig bezet met
onderzoekers uit binnen- en buitenland.
In het verder kale gebouw werd driftig
geschaafd, getimmerd en gesjouwd door
werklieden. Daartussendoor liep ik samen
met de directeur die met zijn verhaal de
leegte op slag deed vergeten.
Tegenwoordig geldt Simancas als een
archief voor historisch onderzoek; het
beheert een rijkdom aan bronnen uit de
tijd van de katholieke koningen tot aan de
val van het Ancien Régime. Gedurende de
langste tijd van zijn bestaan was Simancas
het centrale archief van een wereldrijk.
Vóór 1540 deden voorgangers van Karei
buitenland
als archiefruimte, twee verdiepingen met
schitterend bewerkt hout en door kruis
gewelven overkoepeld. Wat daar terecht
komt, zijn geheime archieven, die veilig
achter gesloten deuren kunnen worden
bewaard en alleen voor sleutelbewaar
ders toegankelijk zijn. Het 'Secretum',
het geheim archief, beperkte zich tot wat
op dat moment als het allerbelangrijkste
werd beschouwd: de koninklijke rechten.
Onder Filips II, de man die paleis El
Escorial liet bouwen en daarmee het
bestuur een centrale zetel gaf, is het
kasteel in Simancas uitgegroeid tot het
bestuursarchief van het gehele rijk. Het
belang dat hij hechtte aan het archief,
komt in materiële zin naar voren in de
verbouwing en doordachte inrichting
van het kasteel in Simancas (tot luchtka-
nalen aan toe) en in bestuurlijke zin in
de regels voor archiefbeheer die in 1588
het licht zagen, Instruction para el gobiemo
del Archivo de Simancas. Dertig paragrafen
over functionarissen, verantwoordelijk
heden, manier van werken, ordenen en
beschrijven.
waarheen sindsdien overheidsarchieven
worden overgebracht. En Barcelona ont
ving archieven die betrekking hebben op
Aragon.
De omvang van wat Simancas herbergt,
is nog steeds aanzienlijk en voor onder
zoekers uit de gehele wereld van emi
nent belang. Voor archivarissen lijken
mij de archieven een goudmijn voor
nader onderzoek naar de administratieve
geschiedenis van de opeenvolgende heer
sers. Spaanse collega's beamen dat hier
nog veel werk ligt te wachten.
Bij een latere gelegenheid hoop ik uitge
breider in te gaan op de instructie uit 1588.
Maar eerst ga ik terug naar Simancas, als
de verbouwing is voltooid. De Instruction
para el gobiemo del Archivo de Simancas is
V al een poging om het bestuursarchief
op een vaste plaats te vestigen. Koningin
Isabella (van Castilië) werd rond 1500
in Valladolid bijgestaan door een goed
georganiseerde kanselarij. De kwaliteit
van het archief berustte volledig op het
vertrouwen van Isabella in de integriteit
en bekwaamheid van de mensen die daar
werkten. In Spanje wordt de kanselarij te
Valladolid gezien als de voorlaatste stap
naar centralisering van het dynamisch
archief.
Vijf jaar na de dood van Isabella gaf haar
echtgenoot Ferdinand (van Aragon) de
opdracht verspreid bewaarde stukken
van de monarchie bijeen te brengen in
de kanselarij te Valladolid. Een regelrech
te voorloper derhalve van een centraal
archief. Van 1509 tot 1516, het jaar waar
in Ferdinand overleed, heeft de kansela
rij als zodanig gefungeerd. De opvolger
van de koning was de jonge Karei (voor
Spanjaarden Karei I), de latere keizer van
Duitsland.
Het archief te Simancas, dat tegen
woordig valt onder de verantwoorde
lijkheid van het Spaanse ministerie van
Onderwijs en Cultuur, is vanaf 1844
opengesteld voor historisch onderzoekers
die in de begintijd vrij toegang kregen
tot de meeste stukken uit de zestiende en
zeventiende eeuw.
Oorspronkelijk omvatte het archief
alle bestuursorganen van het Spaanse
koninkrijk van de vijftiende tot en met
de achttiende eeuw, van Habsburgers tot
en met Bourbon. Door de overweldigen
de omvang van de archieven puilde het
gebouw steeds meer uit. In de loop der
tijd zijn drie grote blokken naar elders
verplaatst. Een deel uit de collectie werd
reeds in 1785 naar Sevilla overgebracht,
naar het nieuw opgerichte Archivo
General de Indias, en in dat jaar open
gesteld voor onderzoekers ter bevorde
ring van de geschiedschrijving van het
koloniale verleden. Dit moet, zo vertelde
mijn gids Rodriguez de Diego, worden
gezien als een typische daad uit de tijd
van de Verlichting: het bevorderen van
het vrije onderzoek. Een ander deel kwam
terecht in het Archivo Historico Nacional
in Madrid, opgericht in 1866, de plaats
Een moderne staat kan niet zonder
centraal archief, moet ook Karei V al
spoedig hebben begrepen, mede op inge
ven van zijn secretaris Francisco de los
Cobos. In 1545 wordt een zekere Antonio
Catalan benoemd die als opdracht mee
krijgt om alle stukken betreffende de
kroon en de koninklijke domeinen te
verzamelen. In datzelfde jaar onderzoekt
Catalan uiterst nauwkeurig welke per
sonen in welke steden van het rijk zijn
belast met het opstellen en bewaren van
archiefbescheiden, ook in vroeger jaren.
Tevens gaat hij na welke vesting in het
land geschikt is als centrale bewaar
plaats. Hij komt terecht bij het kasteel
in Simancas en laat een toren inrichten
in 1998 opnieuw uitgegeven, voorzien
van een informatieve inleiding door José
Luiz Rodriguez de Diego. Zie verder onder
meer Luis Martinéz Garcia "El Archivo de
Simancas en el Antiguo Régimen: secreto,
patrimonio, justificación y legitimidad
real", in Boletin de la Anabad, Tomo 49, nr.
2, 199, 77-116.
Door Agnes E.M. Jonker
Tussen Valladolid en het 'wereldberoemde'
Tordesillas ligt in Simancas een kasteel
dat al meer dan vierhonderd jaar archieven
herbergt. Het kasteel ligt tegenwoordig pal
naast de autoweg E3 en is voor hedendaagse
bezoekers eenvoudig te bereiken. Zij mogen
Karei V daarvoor dankbaar zijn.
Het kasteel van Simancas, al meer dan vierhonderd jaar
archief (foto's auteur).
Merkwaardige sensatie
Teleurstelling
Voorgeschiedenis
Gevelsteen van het kasteel van Simancas.
1 archievenblad juli 2007
archievenblad
Ut.
Er is zelfs een straatje genoemd naar het archief van
Karei V.
Wereldwijd
De laatste stap
Omslag van Instruction para el gobierno del Archivo de
Simancas.
Agnes Jonker is docent en onderzoeker aan de
Archiefschool in Amsterdam.
