Architectuurarchieuenin Berlijn
Duitsland, een land dat qua oppervlakte
bijna elf keer groter is dan Nederland, kent zo'n
landelijke instelling als het NAi dus niet. De
decentrale organisatiestructuur speelt daar een
belangrijke rol in. Cultuur wordt in Duitsland
gezien als een deelstaataangelegenheid. Per deel
staat, zestien in totaal, zijn de zaken anders
georganiseerd, zo ook wat cultuur betreft. Enig
zoekwerk is daardoor vereist bij het opsporen
van een bepaald archief. Dat heeft als positief
bijkomstig gevolg dat men iets over de organisa
tie van het land leert en daarnaast bekend wordt
met allerlei interessante archiefinstellingen.
Berlijn alleen al, sinds 1990 weer de hoofdstad
van het verenigde Duitsland en tevens een deel
staat op zich, heeft op dit moment minstens vijf
instellingen die architectuurarchieven verzame
len; de Deutsche Werkbundarchive,1 de Bauhaus-
archive,2 de Technische Universiteit Berlijn,3 de
Stiftung Archive der Akademie der Kunste4 (geves
tigd in een net geopend spaakmakend gebouw
aan het bekende Unter den Linden), de
Berlinische Galerie5 en in de toekomst misschien
de Internationale Bauakademie van Schinkel.6
De Deutsche Werkbundarchive is een verzame
ling voortgekomen uit de Deutsche Werkbund,
die in 1907 werd opgericht door twaalf kunste
naars en twaalf firma's met als doel de Veredelung
der gewerblichen Arbeit, een samenwerking van
kunst en industrie. Deze samenwerking wordt
vaak beschouwd als startpunt van het Duitse
design, maar ook van de moderne architectuur.
Walter Gropius was al snel een van de kopstuk
ken van deze beweging. De Werkbundarchive
vormen de collectie van het Museum der Dinge
dat tot voor kort gehuisvest was in de ruimtes
van Martin-Gropius-Bau bij de Bauhausarchive in
Berlijn. Op dit moment is het museum aan het
verhuizen naar de Berlijnse wijk Kreuzberg.
De Deutsche Werkbund vormde een belangrijke
aanzet tot de oprichting van het Bauhaus in
1919 door Walter Gropius (1883-1969). Het
Bauhaus (1919-1933) was de belangrijkste
school voor architectuur, design en vormgeving
van de twintigste eeuw. Volgens het Bauhaus
was architectuur het einddoel van alle vormge
vende activiteiten, vandaar dat studenten al
vanaf dag één betrokken werden bij het bouw
proces. Alle directeuren die het Bauhaus gekend
heeft waren architecten, onder wie de wereldbe
roemde Ludwig Mies van der Rohe. Het natio-
naal-socialisme maakte in 1933 een einde aan
het Bauhaus, waarna de belangrijkste personen
Duitsland verlieten om hun praktijken voorna
melijk in de Verenigde Staten voort te zetten. De
Bauhausarchive in Berlijn, ook wel Museum für
Gestaltung, verzamelen, onderzoeken en presen
teren de historie en invloeden van het Bauhaus.
Naast 'eindproducten' die resulteerden uit deze
beweging omvat de collectie ontwerpen, foto's,
lesmateriaal, maquettes, documenten en litera
tuur. De collectie en het museum zijn onderge
bracht in een gebouw uit 1976 in Berlijn
Tiergarten, dat Gropius eigenlijk ontworpen had
voor Darmstadt.
De archievenverzameling van de TU in Berlijn,
een verzameling van overwegend Pruisische
architecten van de negentiende en twintigste
eeuw, is een van de oudste in haar soort. De ver
zameling werd in 1885 opgericht als architec
tuurmuseum van de Technische Hogeschool in
Berlijn. Rond 1900 bestond de verzameling al
uit zo'n 20.000 architectuurtekeningen van 300
verschillende architecten, 45 maquettes en zo'n
100 schetsboeken. De collectie bestond toen nog
voornamelijk uit modellen en tekeningen van
middeleeuwse bouwwerken. Tot het begin van
de twintigste eeuw was het doel van deze verza
meling om als voorbeeld/lesmateriaal te dienen
voor architectuurstudenten. Zoals de naam al
doet vermoeden heeft het architectuurmuseum
ook nog een tijdje een tentoonstellingstaak
gehad, maar wegens ruimtegebrek kwam daar in
1933 een einde aan. In 1934 ging de collectie
verder onder de naam Architektur-Archive der TH
Berlin. Ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog
ging een groot deel van deze collectie verloren,
waaronder alle maquettes. Vanaf de jaren vijftig
kreeg de zwaar beschadigde collectie haar huidi
ge naam Plansammlung der Architekturfakultdt.
Tegenwoordig bestaat de verzameling uit meer
dan 70.000 architectuurtekeningen van 1200
verschillende architecten, schetsboeken en tal
rijke foto's van historische Pruisische en
Berlijnse bouwwerken. Er zijn onder andere ont
werpen van de Rijksdag en het Berlijnse
Museumsinsel aanwezig, dat in 1999 door
UNESCO tot wereldcultuurerfgoed werd uitge
roepen.
De Akademie der Kunste in Berlijn is
geen kunstacademie in de Nederlandse
zin van het woord. Het is een overheids
instelling die de kunsten moet bevorde
ren en die de deelstaten in alle kunstaan
gelegenheden moet adviseren en onder
steunen. De verschillende afdelingen,
zoals beeldende kunst, fotografie, film en
media en ook bouwkunst, worden (inter
nationaal) vertegenwoordigd door des
kundigen en vooraanstaande personen
van het desbetreffende vakgebied. De
Stiftung Archive Akademie der Kunste is het
culturele en kunstzinnige archief van de
Akademie der Kunste. Het archiefdeel
van de afdeling Baukunst bevat archief
materiaal van ongeveer zestig architecten
van de laatste twee eeuwen. Er is bijvoor
beeld materiaal van Bruno en Max Taut,
van Erich Mendelsohn, Ludwich Mies
van der Rohe en Hans Scharoun.
De Berlinische Galerie is ook een van
de plekken waar architectuurarchieven
verzameld worden. Het is waarschijnlijk
de meest uitgebreide van allemaal. De
architectuurafdeling is een van de afde
lingen van dit museum, dat zich toelegt
op aan Berlijn gelieerde kunst. De kun
stenaar moet er een tijd gewoond heb
ben, geboren zijn, of het kunstwerk op
zich moet over Berlijn gaan, er moet een
band met de stad bestaan. Zo ook func
tioneert de architectuurafdeling. Deze in
1987 opgerichte afdeling bevat ongeveer
300.000 ontwerpen en tekeningen, onge
veer 2500 maquettes, zo'n 80.000 foto's
en 800 meter documentatie. Het zijn
prijsvraagdossiers, architectenarchieven
en losse ontwerpen. De kern van de ver
zameling wordt gevormd door documen
ten over de architectuurgeschiedenis en
stedenbouw van het twintigste-eeuwse
Berlijn. Eén van de bijzondere deelcollec
ties is de fotocollectie van de voormalige
Ostberliner Magistratsverwaltung für
Stadtentwicklung. Zo'n 50.000 zwart-wit-
foto's documenteren de architectonische
en stedenbouwkundige ontwikkeling
van Oost-Berlijn, destijds de hoofdstad
van de DDR. Aangezien de meeste ont
werptekeningen en maquettes die deze
ontwikkeling betreffen verloren zijn
gegaan, is deze verzameling historisch
erg waardevol.
Een andere interessante deelcollectie is
het deelarchief van Emilie Winkelmann.
Zij was de eerste vrouw die in Duitsland
architectuur studeerde en in Berlijn een
eigen architectenbureau leidde. Al vanaf
1902 volgde zij aan de Technische
Hogeschool in Hamburg colleges, vrou
wen werden echter pas vanaf 1909 toege
laten tot examens. Dus ongediplomeerd
begon zij in 1908 in Berlijn een architec
tenbureau. Op het hoogtepunt had zij
achttien werknemers in dienst. Tot op
hoge leeftijd bouwde zij na de Tweede
Wereldoorlog mee aan de wederopbouw
van Berlijn.
De vereniging Internationale Bauakademie
Berlin verkondigt op haar website: Keine
andere Stadt der Welt hat so zahlreiche und
so umfangreiche Architektursammlungen
and vergleichbar viele Institutional, die sich
mit Architektur und Bauen beschaftigen wie
Berlin. Daar de aandacht voor bouwkunst
en architectuur groeiende is, wil deze ver
eniging een platform en onderzoekscen
trum oprichten waar over deze thema's
gediscussieerd kan worden. Tevens wil zij
als overkoepelend orgaan van de ver
schillende architectuurinstellingen die
nen om de toegankelijkheid van deze
collecties nationaal en internationaal te
verbeteren. De eerdere ambitie om alle
archieven centraal te verzamelen is
inmiddels bijgesteld. Als locatie dient de
exacte plek waar ooit de Bauakademie uit
1831 van de architect Schinkel stond,
dicht bij de Berliner Dom, het Volkspalast
en Unter den Linden. Deze Bauakademie
werd in 1961, onder het DDR-bewind in
het kader van Sozialistischen Umgestaltung
des Stadtzentrums, afgebroken. Waarde
volle delen van het gebouw werden
opgeslagen met het idee het gebouw op
een andere locatie weer op te bouwen.
Op dit moment is een van de hoeken van
het voormalige pand op de oorspronke
lijke locatie gereconstrueerd. Het exteri
eur van het gebouw is door middel van
een draagconstructie, die behangen is
met een zeil met opdruk, op ware grote
nagebootst. Een snelle voorbijganger zal
zich niet realiseren dat het niet de oor
spronkelijke academie betreft. Aangezien
het een onafhankelijke private vereni
ging betreft, is het de vraag of er vol
doende financiering gevonden kan wor
den om alle plannen door te zetten.
30
september 2005
31
Door Anouk Estourgie*
In Duitsland bestaat geen nationale instelling die
architectuurarchieven verzamelt zoals in Nederland
het Nederlands Architectuurinstituut te Rotterdam
(NAi). Van vrijwel alle belangrijke Nederlandse
architecten van na 1800 is daar archiefmateriaal te
vinden, zoals tekeningen, schetsen, maquettes,
foto's, boeken en tijdschriften. Daarnaast zijn er in
Nederland nog talrijke gemeentelijke en provinciale
instellingen die architectuurarchieven beheren en
ontsluiten die specifiek voor hun gebied van belang
zijn. Het archief (of de archivalia) van een
Nederlandse architect is, indien aanwezig, daardoor
vaak vrij gemakkelijk te traceren.
Oost-Berlijn
De deels herbouwde Bauakademie.
Foto: Anouk Estourgie.
Anouk Estourgie is freelance cultuurhistoricus.
Noten
1. www.werkbundarchiv-berlin.de
2. www.bauhaus.de
3. www.ub.tu-berlin.de/plansammlung
4. www.adk.de
5. www.berlinischegalerie.de
6. www.internationale-bauakademie.com
archievenblad
september 2005
archievenblad
