Van Bilsen Consultancy
Restauratie Atelier Helmond bv
Restauratie en conservering van papier,
leer en perkament
Ondersteuning bij calamiteiten
Uw waardevolle documenten gaan
bij ons door vakkundige handen.
Dé specialist voor document- en
workflowmanagement
- Archiefbewerking
- Advisering
- Interim- en Project management
- Detachering
- Opleiding
Buggenum - Brunssum - Rotterdam
tel: 045-5691584
fax: 045-5331995
e-mail: info@vanbilsenconsultancy.nl
internet: www.vanbilsenconsultancy.nl
I 21
'fJlIrnisc
Boeken, in leer en perkament
Charters en zegels
Prenten en tekeningen
Kaarten en affiches
Massaconservering
Inbinden van rapporten en tijdschriften
Brand- en waterschade
Schimmelbestrijding
Uw rechtstreekse partner voor gammastraling
24 uur bereikbaar op: 06 - 57 58 96 31
Tijdens kantooruren: +31 (0)492 - 55 39 90
Panovenweg 40, 5708 HR Helmond (NL)
Tel.+31(0)492-5539 90
Fax:+31 (0)492-552442
E-mail: infoó)restauratie-atelierhelmond.nl
internet: www. restauratie-atel ierhelmond, n I
Vervolg van pagina 19
geheel in de stijl van de rubricelle stuksgewij
ze beschreven, maar als extra voorzien van
zeer uitvoerige indices, is dit deel van het
archief inhoudelijk ontsloten en een onuit
puttelijke bron voor onderzoekers.
Archiefarcheologie
In verschillende opzichten is het archief
een rijke casus voor postmoderne theorievor
ming. Inhoudelijk belichaamt het archief de
macht van de inquisitie en codificeert de
rechte leer. Hoewel het archief inmiddels
open staat voor serieus onderzoek, houdt het
meer verborgen dan het prijs geeft. De
beknopte inventaris die Francis Blouin en
ondergetekende maakten voor het supple
ment van de prestigieuze Vatican Archives
bevat niet alleen geen series van na 1922,
maar evenmin die series van voor dat jaar die
niet ter inzage worden gegeven vanwege de
grote inhoudelijke gevoeligheid van het
materiaal dat ze bevatten. Het archief is ook
een El Dorado voor archiefarcheologie, waar
voor Bert Looper terecht een lans brak in het
Archievenblad van juni 2005.7 De oorspron
kelijke loop der stukken is goed te herken
nen; er is geen reden aan te nemen dat de
huidige wijze van afhandeling van zaken
veel veranderd is sinds de zeventiende eeuw.
De archivaris is geen notaris meer, maar nog
steeds voegt hij dossiers toe aan de series op
moment van afdoening. De dossiers worden
niet meer ingenaaid en samengebonden in
perkamenten banden; losse omslagen en
dozen hebben de traditionele methoden ver
vangen, maar verder is veel hetzelfde geble
ven. De verschillende ordeningslagen zijn
voor het geoefende oog goed aan het archief
zelf af te lezen; 'gelukkig' is het archief niet
zuurvrij aan het archeologenoog onttrokken.
In de eerste plaats zijn daar de series die aan
het einde van de achttiende eeuw zijn aange
legd. De oudste fascicoli dateren van de zes
tiende of zeventiende eeuw en dragen nog
de signatuur van de oorspronkelijke serie
waaruit ze gehaald zijn. De bewerker voegde
er een nieuwe signatuur aan toe waarnaar de
inschrijving in de rubricella verwijst. De ban
den zijn steeds achttiende-eeuws en later, tot
aan circa 1775 uniform, daarna is duidelijk
te zien dat de nieuwe banden periodiek zijn
toegevoegd. In de negentiende eeuw wordt
de wijze van inbinden gaandeweg minder
verzorgd. Na 1870, wanneer de paus het
gezag over de kerkelijke staat verliest (en de
daarbij behorende inkomsten) raakt ook het
Sant'Ufficio de zeggenschap over Conca
kwijt en wordt voor zijn inkomsten afhanke
lijk van de curie. De gevolgen voor het
archief zijn zichtbaar: het inbinden van dos
siers houdt vrijwel op.
De eerder genoemde Stanza Storica is een
rijke archeologische vindplaats. Tal van
delen dragen sporen van vroegere ordenin
gen. Zo zijn er her en der verspreid de leegge
maakte en opnieuw gevulde banden van het
Diversorum te vinden, een serie die belangrijk
genoeg was om uit Parijs teruggehaald te
worden en waarschijnlijk vanwege zijn
gevoelige inhoud rond 1850 vernietigd is.
Wat die inhoud omvatte is nog steeds ondui
delijk. Een inventaris uit 1834 vermeldt wel
het aantal banden (toen 116), maar geeft
geen informatie over de aard van de stukken.
Vanuit zijn zelfgekozen verbanningsoord
Gaeta had de paus in 1849/50 instructies
gegeven aan het achtergebleven kanselarij-
personeel in het Sant'Ufficio. Opnieuw
mochten stukken vernietigd worden die niet
meer van nut waren voor de administratie,
maar het argument was nu niet kostenbespa
ring, maar schade die personen zouden kun
nen ondervinden wanneer stukken in ver
keerde handen (lees: Garibaldi en zijn tra
wanten) zouden vallen. Waarschijnlijk is
toen dus (onder andere) de serie Diversorum
verscheurd of verbrand; dat wil zeggen: de
inhoud. Het perkament van de banden is
gewoon opnieuw gebruikt, soms hebben
zelfs de oude opschriften een nieuwe beteke
nis gekregen.
De geheimen onthuld
Zo de titel van Godmans boek al recht
doet aan het archief, dan is het niet zozeer
vanwege geheimhouding, als wel vanwege
de vele archivistische raadselen die het
archief maar moeizaam prijs geeft. Behalve
de beperkingen op bepaalde categorieën
stukken is het archief redelijk openbaar; aan
de toegankelijkheid in de zin van ontsluiting
wordt, mede dankzij een forse subsidie van
het ministerie voor Cultuur, hard gewerkt.
De stukken zijn binnen enkele jaren goed te
vinden, maar dat is wat anders dan juist te
interpreteren. De onderzoeker zal zich niet
alleen gedegen in de taken en werkwijze van
de congregatie moeten verdiepen, maar zich
ook de complexe geschiedenis van archief
vorming en archiefordening moeten eigen
maken. Hij of zij stuit daarbij onherroepelijk
september 2005
op discutabele ingrepen van generaties
beheerders, van de achttiende-eeuwse bewer
ker tot aan de laat-twintigste-eeuwse restau
rator die de losliggende katernen waarop de
eerste notaris zijn aantekeningen over de
vergaderingen van het college van kardina
len neerpende, meende te moeten inbinden,
zonder zich voldoende rekenschap te geven
van de toen gangbare administratieve prak
tijk. Het ordenen, beschrijven en conserve
ren van dit soort archieven, vereist de bena
dering van een archeoloog; niet als tijdver
drijf, maar uit een professionele attitude. Elk
van de opeenvolgende ordeningen heeft
haar eigen waarde en betekenis. De archief-
wetenschappelijke vraag is niet welke oor
spronkelijke orde hersteld moet worden,
maar hoe de complexiteit van de structuurla-
gen te interpreteren met intactlating van de
bestaande ordening, en deze zodanig te
beschrijven dat de gebruiker begrijpt wat hij
of zij aanvraagt en in handen krijgt.
Peter Horsman is als coördinator onderzoek en
docent verbonden aan de Archiefschool.
Noten
1. Peter Godman, Die geheime Inquisition. Aus den
verbotenen Archived des Vatikans. München: Econ
Ullstein List Verlag, 2001. Een Nederlandse ver
taling van dit aardige boek verscheen in 2003 bij
uitgeverij Tirion onder de titel Het geheim van de
Inquisitie. Uit de verborgen archieven van het
Vaticaan. Godman, die in 2001 hoogleraar kerkge
schiedenis in Tubingen was, schreef zijn boek in
het Engels. De Nederlandse vertaling is dus een
veraling van een vertaling.
2. Alejandro Cifres, 'L'archivio storico della
Congregazione per la dottrina della fede', in:
Apertura degli archivi del Sant'Uffizio. Roma:
Academia Nazionale dei Lincei, 1989. Francesco
Beretta, 'L'archivio della congregazione del
Sant'Ufficio: Bilanco provvisorio della storia e
natura dei fondi d'antico regime', in: Andrea del
Col e Giovanna Paoion (eds), L'lnquisizione roma-
na: metodologia delle fonti e storia institutionale.
Trieste: Edizioni Universita di Trieste, 2000).
3. John Tedeschi, 'I document! inquistoriali del Trinity
College di Doblino provenienti dall'Archivio
Romano del Sant'Ufficio', in Del Col, aw.
4. Zijn werken zijn onlangs in een Nederlandse ver
taling verschenen, met (financiële) steun van de
dominicanen; 'ze waren hem wat verschuldigd',
commentarieerde de (dominicaanse) archivaris van
de congregatie.
5. Naast de notarissen waren ook andere kanselarij-
functionarissen aan het Sant'Ufficio verbonden.
6. Francis X. Blouin, Peter Horsman, Leonard Coombs,
Elizabeth Yakel, Vatican Archives. An Inventory and
Guide to Historical Documents of the Holy See.
Supplement #1: The Archives of the Congregation of
the Holy Office and the Archives of the former
Congregation for Forbidden Books. Ann Arbor:
Bentley Historical Library, 2003.
7. Bert Looper, 'Archiefarcheologie', Archievenblad
109:5 (juni 2005) 29.
archievenblad I
