Het doeh geopend voor theater
in dei
SNU^SNAP
de praktijk
de praktijk
In maart 1945 stierven er in
Amsterdam als gevolg van schaarste
en honger circa 1500 mensen. In die
zelfde maand gingen er in
Amsterdam 2750 mensen naar een
toneelvoorstelling, 10.550 naar het
variété, cabaret, een danspartij etc.
en maar liefst 30.300 mensen naar
een revue.
Het theater in de Tweede Wereldoorlog is
een van de onderwerpen waarvan je
zestig jaar na dato moet concluderen dat
er eigenlijk nog weinig over bekend is. Er
zijn wel publicaties verschenen over per
sonen, gezelschappen of theatergebeurte
nissen in bezettingstijd, maar een over
zicht is er niet. Over het theater in Kamp
Westerbork, het amusement en de genia
le tekstdichter Jacques van Tol is al gepu
bliceerd. Het gaat hierbij om op zichzelf
staande onderwerpen, waardoor je nog
geen beeld kunt krijgen wat er aan
c^Gl|®v
theater in de oorlog plaatsvond. Wat ver
der opvalt, is dat er veel wordt overge
schreven en gespeculeerd.
Av-Jui
t f.L^
Voor het krijgen van een overzicht
van wat er in de oorlog in theaters is
gespeeld, is het TIN in april 2002 begon
nen met het inventariseren van alle
theatervoorstellingen die in de periode
mei 1940-mei 1945 zijn gespeeld. Het
TIN voert al sinds 1983 alle Nederlandse
theaterproducties in een database in.
Voor de beschrijving van de voorstellin
gen in de Tweede Wereldoorlog hoefde
dus geen database meer ontworpen te
worden. Al spoedig bleek dat de eerste
schatting van 500 producties (voorstel
lingen) in de vijf oorlogsjaren moest wor
den bijgesteld. Inmiddels zijn ruim 1000
producties beschreven. Voor de inventa
risatie is voornamelijk gebruik gemaakt
van de eigen collecties van het TIN: pro-
ductiedocumentatie, programmaboekjes
en archieven van theatergezelschappen
en artiesten. De gegevens worden inge
voerd in Adlib, het systeem dat TIN al
sinds 1983 gebruikt voor de invoer van
productiegegevens.
Naast producties in de officiële speelza
len worden ook producties die tussen de
schuifdeuren en in kampen plaatsvon
den in de database opgenomen. Immers,
het zijn bijzondere omstandigheden
waaronder gespeeld wordt. Het TIN wil
onderzoekers een compleet overzicht bie
den van het theater in de oorlog. Het is
aan de onderzoekers of ze van dat com
plete aanbod gebruik willen maken of
slechts van delen daaruit.
Aan de producties is een speellijst toege
voegd. De speellijst omvat: datum, aan
vangstijd en locatie plus plaats. Met deze
informatie kan onderzoek gedaan wor
den naar mogelijke veranderingen in het
aanvangstijdstip (bijvoorbeeld als gevolg
van verduistering of energieschaarste) en
speelplaats (bijvoorbeeld als gevolg van
treinstaking).
Een opsomming van gespeelde voor
stellingen in een database is voor onder
zoekers interessant, maar spreekt bij een
groter publiek weinig tot de verbeelding.
Omdat je als erfgoedinstelling ook de
belangstelling wil wekken bij een groter
publiek, moet je die doelgroep helpen
een tijdsbeeld voor te stellen. Door het
toevoegen van illustraties moeten bezoe
kers van de database een voorstelling
kunnen krijgen hoe dat theater er onge
veer uitzag en hoe het toen gewaardeerd
werd. Voor het illustreren van de
beschrijvingen hebben we programma
boekjes, foto's, affiches en recensies ges
cand en aan de beschrijvingen gekop
peld.
Het tonen van illustraties kent verschil
lende problemen: technische én juridi
sche. De Adlib-software is nog niet zover
als internetgebruikers inmiddels gewend
zijn. De presentatie van de illustraties is
nu nog niet optimaal. Het voert te ver
om hier de problemen in detail te
beschrijven, maar een bezoekje aan de
online-database (www.theaterindetwee-
dewereldoorlog.nl) maakt snel duidelijk
dat het beter kan.
Juridische hindernissen betreffen het
auteursrecht. Het is niet toegestaan om
zomaar alles op internet te 'publiceren'.
Nabestaanden zijn vaak niet de moeilijk
ste personen om medewerking voor
publicatie van te krijgen, het zijn vooral
de instanties die 'moeilijk doen'. Omdat
recensies van toneelstukken het beste
weergeven hoe een voorstelling in haar
tijd werd ontvangen en bekeken, is het
TIN begonnen de nabestaanden van
enkele recensenten op te sporen en te
benaderen. Tegelijkertijd zijn vier dagbla
den benaderd met de vraag of ze toe
stemming voor publicatie willen geven.
Na enige onderhandelingen en het nodi
ge aandringen hebben we met drie dag
bladen de volgende afspraak kunnen
maken: als TIN toestemming krijgt van
de nabestaande, verleent de krant toe
stemming om een recensie te publiceren
mits de bron vermeld wordt. Op mede
werking van kranten aan het opsporen
van nabestaanden of om duidelijkheid te
krijgen of een auteur in loondienst of als
freelancer aan de krant verbonden was,
moeten we niet rekenen.
Inmiddels mag het TIN van drie recen
senten hun stukjes publiceren; één fami
lie heeft het verboden onder het motto:
'dat roept weer allemaal emotie op'.
Vorig jaar maart is de website over
het theater in de Tweede Wereldoorlog
online gegaan. Behalve informatie over
het theater in die tijd, is er ruimte om
artikelen te publiceren, suggesties te
doen en kan de database geraadpleegd
worden.
Bezoekers worden uitgenodigd hun ken
nis met anderen te delen. Ook aanvullin
gen op de database zijn van harte wel
kom. Het is bekend dat in archiefinstel-
nog meer van dit soort schriften bestaan.
Theater in kampen behoeft misschien
enige uitleg. De voorstellingen in
Westerbork zijn redelijk uitvoerig
beschreven en ook is bekend dat in
Theresiënstadt theater gemaakt werd.
Minder bekend is dat er in krijgsgevan
gen- en werkkampen gespeeld werd.
Bijvoorbeeld in het werkkamp in de
Noordoostpolder hebben gezelschappen
op 'tournees' voorstellingen gegeven.
Ook zijn er tournees geweest langs kam
pen van Nederlandse arbeiders die in
Duitsland tewerk waren gesteld. Verdere
lingen nog veel informatie over het
theater is te vinden. Soms een beetje ver
borgen, maar wel openbaar.
Veel lastiger is het gegevens te vinden
van voorstellingen tussen de schuifdeu
ren of in kampen. Hoewel... de afgelopen
twee jaar is een aantal verrassende vond
sten gedaan. Van verschillende illegale
huiskamervoorstellingen blijken volledi
ge administraties te bestaan! Ko van Dijk,
een bekende beginnende acteur in de
oorlog, hield thuis voorstellingen voor
collega's. Al deze voorstellingen zijn bij
gehouden in een schrift: wat er gespeeld
werd, wie aanwezig waren en wat bezoe
kers meebrachten. Een soortgelijke admi
nistratie is ook gevonden van Carel
Briels, later vooral bekend als regisseur
van massaspelen. Er zullen ongetwijfeld
informatie ontbreekt tot nu toe.
Dankzij de medewerking van de
Stichting Leven achter Prikkeldraad is
een rijke bron aangeboord over het
theater in krijgsgevangenkampen.
Op verschillende manieren probeert
het TIN het onderzoek naar en de belang
stelling voor het theater in de Tweede
Wereldoorlog te stimuleren. Behalve de
website is begin maart de tentoonstelling
'Theater in de Tweede Wereldoorlog' geo
pend. Op 2 mei is het boek Spelen onder
spanning: acht verhalen over het theater in
bezettingstijd gepresenteerd, samen met de
cd-box Ongehoord 1940-1945 Amusement
en propaganda tijdens de bezetting. Later in
het jaar verschijnt nog het boek Het loopt
toch anders dan je denkt, geschreven door
theaterhistorica Katje Zaich over de Exil-
theaterartiesten in Nederland.
De belangstelling van de media en het
publiek voor het theater in de Tweede
Wereldoorlog is groot. Alle landelijke
dagbladen hebben aandacht een de ten
toonstelling en de database besteed. In
tal van radioprogramma's is het onder
werp aan de orde geweest. Het tentoon-
stellingsbezoek ligt hoger dan gebruike
lijk. Het is TIN gelukt het grote publiek te
interesseren. Wetenschappelijk onder
zoek moet echter nog steeds op gang
komen. Diverse studenten geschiedenis
en theaterwetenschappen hebben een
werkstuk over een aspect van het theater
in de Tweede Wereldoorlog gemaakt.
Gelukkig konden we het VSBfonds en de
Mondriaan Stichting overtuigen van het
belang van dit onderzoek en hebben deze
instellingen dit initiatief mee gefinan
cierd. Onderzoek doen is geen taak van
het TIN en kan alleen met externe finan
ciering.
Theater in de Tweede Wereldoorlog -
4 maart 2005 tot 9 januari 2006.
Theatermuseum, Herengracht 168,
Amsterdam. Ma t/m vr 11.00-17.00
uur, za zo 13.00-17.00 uur. Entree
volwassenen 4,50. Tel. (020) 551 33
00, www.theaterindetweedewereld-
oorlog.nl, www.tin.nl.
Spelen onder spanning: Verhalen over
theater tijdens de bezetting, Hans van
der Veen (hoofdred.). Theater Insti
tuut Nederland. Amsterdam, 2005.
268 pagina's. Geïllustreerd. ISBN: 90-
70892-77-4. Prijs: 19,40 (te bestel
len via www.tin.nl).
Ongehoord 1940-1945: amusement en
propaganda tijdens de bezetting. Auteur:
Henk van Gelder. Samenstelling:
Maarten Eilander, Harry Coster en
Piet Tuilenaar. Theater Instituut
Nederland. Amsterdam, 2005. FAV:
2-23003. Prijs: 40,45 (te bestellen
via www.tin.nl).
16
17
Door Hans van der Veen*
Als je het over de Tweede Wereldoorlog
hebt, denk je niet meteen aan theater.
Oorlog is geweld en dood. Theater is ver
maak en geborgenheid. In de mediatheek
van het Theater Instituut Nederland (TIN)
komen regelmatig onderzoekers met vragen
over het theater in de Tweede
Wereldoorlog. Een onontgonnen gebied, zo
blijkt. Het TIN heeft het initiatief genomen
om het onderzoek naar deze duistere perio
de van onze geschiedenis op gang te bren
gen.
Was er wel theater?
Programmaboekje
rtfcKAirr%E
c.
van de illegale huiska
mervoorstelling bij
Ko van Dijk getekend
door zijn vrouw Elly
van Stekelenburg.
Van Dijk en Van
Stekelenburg speel
den samen met Ben
Aerden eenakters.
De voorstellingen
werden gegeven in
de hongerwinter in
de huiskamer van Ko
van Dijk,Vondelstraat 19 II in Amsterdam.
Collectie F. Meijering.
J--" V* - 1
}i
In een gastenboek hield Van Dijk bij wat er gespeeld werd,
wie de voorstelling hadden bijgewoond en wat de bezoe
kers meenamen (Van Dijk liet zich in natura betalen), hoe
laat de voorstelling begon en afgelopen was. Alle bezoekers
zetten hun handtekening. Collectie F. Meijering.
Inventarisatie
In de tijd gezet
Hulp van archieven en particulieren
De variété bloeide in de oorlog als nooit tevoren. Gedurende alle oorlogjaren steeg het variétébezoek.Tot de succesvolle
programma's behoorden de shows van Snip Snap, die gedurende de hele oorlog volle zalen bleven trekken. In de honger
winter, toen er geen elektriciteit en verwarming meer was, brachten ze alleen nog eénuurshows', maar bijna wel continu.
Stimuleren
Hans van der Veen is werkzaam bij Theater Instituut
Nederland en projectleider Theater in de Tweede
Wereldoorlog.
archievenblad
juni 2005
juni 2005
archievenblad
