V*
K
if 1 1
de praktijk
de praktijk
Een kaartboek kan omschreven wor
den als een tot boek samengebonden
serie kaarten waarop afzonderlijke perce
len onderscheiden worden. Kaartboeken
zijn vervaardigd voor de administratie
van individueel grondbezit, grondge
bruik of aan grond gerelateerde belasting.
De meeste kaartboeken geven het grond
bezit van een instelling of persoon weer.
Andere kaartboeken zijn vervaardigd om
grondbelastingen te kunnen bepalen.
Deze kaartboeken geven het grondgebied
van een bestuurlijke eenheid weer, zoals
een polder of baljuwschap, en zijn in
feite de echte voorlopers van het kadas
ter. Deze kaartboeken worden ook wel
prekadasters genoemd. Enkele kaartboe
ken zijn gemaakt in verband met de uit
gifte van land. Deze uitgifte kan te
maken hebben met stadsuitbreidingen,
maar ook met ontvening.
In 1981 leverde een inventarisatie in
de rijksarchieven 67 kaartboeken en
kaartseries op (Donkersloot-de Vrij, 1981,
p.162-174). In 2000-2001 zijn alle
Nederlandse archieven geënquêteerd. Dit
leverde een voorlopige lijst van 268
kaartboeken op (Storms, 2001). De laat
ste jaren is deze lijst op basis van litera
tuurverwijzingen en archiefonderzoek
verder uitgebreid. Ook een onderzoek
naar Zeeuwse bedrijfskaartboekjes in par
ticulier bezit heeft belangrijke aanvullin
gen opgeleverd (De Klerk Storms,
2004). Ten slotte leverde het doornemen
van het Repertorium van Oud-Nederlandse
landmeters (Teeling, 1981) een aantal ver
wijzingen naar (mogelijke) kaartboeken
op. In totaal zijn er nu ongeveer 350
kaartboeken bekend.
Het oudst bekende kaartboek, uit
1550-1553, is gemaakt door Coenraet
Ruimtelijke spreiding van Nederlandse kaartboeken
Oelensz. in opdracht van het Delftse
Sint-Barbaraklooster en berust in het
Nationaal Archief (Koeman, 1983, p. 76-
77). De meeste kaartboeken zijn in de
zeventiende eeuw vervaardigd. Na de
invoering van het kadaster in 1832 was
het niet langer noodzakelijk om het
grondbezit zelf in kaart te laten brengen.
In de negentiende eeuw is er nog wel een
aantal instellingen die kaartboeken
samenstellen op basis van uittreksels uit
het kadaster. De meeste kaartboeken heb
ben betrekking op het westen van
Nederland. De oudste kaartboeken zijn
door Hollandse en Utrechtse instellingen
gemaakt. In het zuidwesten ligt de
nadruk op de achttiende eeuw. In de
noordelijke provincies komen de minste
kaartboeken voor. Een aantal Brabantse
en Limburgse kaartboeken bevinden zich
in Belgische archieven.
Kaartboeken zijn waardevol voor uit
eenlopende vormen van (historisch)
onderzoek. Door de grote schaal van de
kaarten, zijn er vaak veel topografische
details, geografische namen en informa
tie over de eigenaars en gebruikers van
percelen opgenomen in kaartboeken.
Een van de belangrijkste toepassingen
waarvoor kaartboeken gebruikt worden,
is de reconstructie van grondbezit.
Hiervoor zijn de namen van eigenaars
belangrijk. Ook bij de reconstructie van
het historische landschap zijn kaartboe
ken een belangrijke bron. In dit geval
zijn met name de topografische details,
zoals typen grondgebruik, van belang.
Ook in bouwhistorisch onderzoek kun
nen kaartboeken een rol spelen. Zo wor
den prekadastrale kaarten veelvuldig
gebuikt in boerderijonderzoek. De boer
derijen zijn vaak gedetailleerd en in
opstand getekend. In de archeologie ver
schaffen kaartboeken aanwijzingen voor
het lokaliseren van mogelijke vondsten
en genealogen gebruiken de vele per
soonsnamen die in de kaartboeken of bij
behorende registers te vinden zijn
(Storms, 2003).
Kaartboeken kunnen momenteel
nog niet optimaal gebruikt worden. De
manier waarop de kaarten ontsloten zijn,
verschilt per archief. In sommige archie
ven is slechts een beschrijving van het
kaartboek als geheel opgenomen. Andere
archieven hebben ook de afzonderlijke
kaarten beschreven. Vaak zijn er dan ook
microfiches of foto's van de kaarten in de
studiezaal te raadplegen. Tegenwoordig
worden ook steeds vaker digitale afbeel-
dingen in het archief
of op internet ter
beschikking gesteld.
Een nadeel voor de
gebruiker is dat er
geen overzicht is van
alle kaartboekkaarten
en losse perceelkaar-
ten die er beschikbaar
zijn in de verschillen
de archieven. Ideaal
zou een geografisch
informatiesysteem
(GIS) op internet zijn,
waarin beschrijvin
gen en afbeeldingen
van al deze kaarten
opgenomen worden. Dit bespaart de
onderzoeker veel kostbare tijd in archie
ven. Elger Heere onderzoekt de mogelijk
heden en de eisen waaraan zo'n systeem
zou moeten voldoen (Heere, 2003). In
het Gemeentearchief Delft is een pilot
van dit systeem te raadplegen. Hierin
zijn alleen de daar aanwezige kaartboe
ken opgenomen.
Tot slot
In 2006 hoop ik mijn promotieon
derzoek naar kaartboeken af te ronden.
In dit onderzoek staan de oorspronkelij
ke doelstellingen, de rol als administra
tiemiddel en de huidige toepassingsmo-
sJ£.zr?..
- 1
gelijkheden van kaartboeken centraal.
Ook zal er een lijst van alle bekende
kaartboeken opgenomen worden.
Hopelijk draagt dit onderzoek bij aan een
betere toegankelijkheid en daardoor een
vollediger gebruik van deze waardevol
archiefbronnen.
24
25
Prékadastrale kaartboeken inNederlandse archieven
Door Martijn Storms*
Sinds de Middeleeuwen houden groot
grondbezitters, zoals adellijke families,
abdijen en gasthuizen, een administratie
van hun onroerend goed bij. In de loop van
de zestiende eeuw worden aan deze schrif
telijke bijhouding steeds vaker perceelkaar-
ten toegevoegd. Ontwikkelingen in de land
meetkunde beantwoordden aan de vraag
om het grondbezit kartografisch vast te
leggen.
Hoeveelheid materiaal
Datering en spreiding
10 kaartboeken
1 kaartboek
Prekadasters
A
Religieuze
w
instellingen
A
Verzorgende
instellingen
Overheden
Adel en Particulieren
Zaandam
msterdam
Haarle
Leiden
Utreen
Schou
Duive
Tholen
Walcheren
en Bevelath
Flevoland
est-Brabant
Waarde van de bron
Ontsluiting in archieven
Percelen in Hoogvliet uit het kaartboek van het Delftse
Gasthuis, door Mathijs Jansz. Been, 1591
m m ctvRi «ftw
WO W
ft. I ±2-
l Jifv») p.—.—1r Ytjf- SVwp
-.fi f
Vu-» v-.m i"T.r— »/-
n ...L», g.lL'x' Yr<v t - TV-
\>u (.W-Vv.-V ÏVfv. i-f-c
IV.I C vn-M Tm.' -.«7* f.
(tt ,.v \..J p-T-v. v-.M tw r R--
"T -
1 v*, -ï M
,..W ->,
«'Wc
mm y-lA J\
GIS-prototype voor de Delftse kaartboeken.
Martijn Storms is promovendus historische karto-
grafie, Universiteit Utrecht.
Literatuur
Donkersloot-de Vrij, Y.M. (1981), Topografische
kaarten van Nederland voor 1750: Handgete-
kende en gedrukte kaarten - aanwezig in de
Nederlandse Rijksarchieven - toegelicht en
beschreven, Groningen: Wolters-Noordhoff.
Heere, E. (2003), The use of GIS in historical
cartography. 21st International Cartographic
Conference, Durban, p. 914-920.
Klerk, A.P. de M. Storms (2004), Zeeuwse
bedrijfskaartboekjes in particulier bezit: een
vergeten vorm van cultureel erfgoed. Caert-
Thresoor, 23-2, p. 29-35.
Koeman, C. (1983), Geschiedenis van de karto-
grafie in Nederland: zes eeuwen land- en zee
kaarten en stadsplattegronden. Alphen aan den
Rijn: Canaletto.
Storms, M. (2001), Onderzoek naar kaartboe
ken aan de Universiteit Utrecht. In: E. Heere
M. Storms, Het kaartboek geopend, p. 7-11,
Amersfoort, NVK.
Storms, M. (2003), The use of old property
maps. 21st International Cartographic
Conference, Durban, p. 64-71.
Teeling, P.S. (1981), Repertorium van oud-
Nederlandse landmeters, 14e tot 18e eeuw,
Apeldoorn: Dienst van het Kadaster en de
Openbare Registers.
archievenblad
maart 2005
maart 2005
archievenblad
