in Leidschendam-Voorburg en Bangladesh
ICA-congres
In contacten met collega-archivaris
sen in België, Polen, Turkije, Chili,
Suriname, Nigeria, Australië, Bangladesh,
Japan en Iran komen deze hoofdtaken
van het archief - kwaliteit van het be
stuur, cultureel erfgoed en geschiedenis -
steeds weer aan de orde. Uitwisseling van
kennis en ervaring zijn dan ook heel
goed mogelijk, een traditie in de archief
wereld die teruggaat tot het eerste con
gres van archivarissen in Parijs in 1900.
In het Brussels internationale congres
van 1910 speelden Nederlandse archief
kennis en professionele uitgangspunten
een hoofdrol. De regels voor het ordenen
en beschrijven van archieven door de
Nederlandse archivarissen Muller, Feith
en Fruin waren toen al in de wereldtalen
vertaald en richtinggevend voor het
archiefbeheer in veel landen. In 1966
besloot de toen bijna twintig jaar oude
ICA (International Council on Archives)
tijdens haar congres in Washington ont
wikkelingsprogramma's voor archiefbe
heer in Azië, Latijns-Amerika en Afrika te
starten.
In augustus 2004 stond een archiefpro
ject in Bangladesh op het programma
van het ICA-congres, waar 3000 archiva
rissen uit alle delen van de wereld bijeen
kwamen om beroepsontwikkelingen te
bespreken. De ICA is gesticht in 1948
vanuit de UNO en de UNESCO en heeft
als leden de archiefdiensten en archiva
rissen vanuit de gehele wereld. In een
workshop over samenwerking tussen
archiefdiensten uit verschillende wereld
delen en in een sessie over opleiding van
archivarissen in ontwikkelingslanden
hield ik mijn voordrachten. In het pro
ject BARM Bangladesh Archives
Records Management), begonnen in
1995, gaat het om invloeden in archief
ontwikkeling vanuit Bangladesh, Neder
land, Australië, Turkije en Engeland.
Het belang voor met name Bangladesh is
de zuiverende werking die van goed
archiefbeheer uitgaat op het functione
ren van de overheid en de terugdringing
van corruptie en wetteloosheid. Een
bevordering van welvaart en democratie
kan niet goed zonder archiefbeheer
plaatsvinden. Internationale samenwer
king geeft de mogelijkheid van elkaar te
leren en de hoofdzaken van het vak
(informatie- en archiefbeheer) scherper
in beeld te brengen door kennisuitwisse
ling en het delen van ervaringen.
Ontwikkeling van het vak en de eigen
vakdeskundigheid en anderzijds onder
steuning van de archiefontwikkeling in
Bangladesh waren goede redenen voor
het gemeentebestuur van Leidschendam-
Voorburg om mijn voordracht en kennis
uitwisseling op het ICA-congres in
Wenen financieel mogelijk te maken.
Eerst iets over archief- en informatie
beheer als smaakmaker in bestuur en
maatschappij van een land. Een maat
schappij in een land heeft - om zo veel
mogelijk de belangen van alle bewoners
te dienen - een systeem nodig (staat,
rechtspraak, wetten) om gewelddadig
heid te beperken en ongelijkheid in
macht en mogelijkheden tegen te gaan.
Verschillen in belangen en ideeën tussen
alle deelnemers aan een maatschappij
moeten tot hun recht komen door mid
del van gecontroleerde botsingen van
belangen en meningen, geordend in een
rechtssysteem; ook via een gecontroleer
de tegenstelling van bestuur en volksver
tegenwoordiging; of in de verhouding
tussen nieuwsgierige, kritische lezers en
kijkers naast onthullende of openbaren
de nieuwsmedia. Als dat minder gecon
troleerd en georganiseerd zou gaan, dan
zou een land of maatschappij al spoedig
in geweldsexplosies en burgeroorlogen
ten onder gaan.
Het min of meer beschaafd omgaan met
tegenstellingen, als het ware het zelfrei
nigend vermogen van een maatschappij,
is sterk afhankelijk van de beschikbaar
heid van de belangrijkste grondstof bij
communicatie: uitwisseling van informa
tie. Dan gaat het om gegevens in archie
ven, gegevensbestanden bij de overheid,
bedrijven, scholen, ziekenhuizen enz.
Gegevens van bestuurshandelingen,
besluiten, overeenkomsten, registraties
van grondbezit en allerhande rechten en
plichten vormen de grondstof waarmee
mensen communiceren in de maatschap
pij.
In Bangladesh en Nederland verschillen
de interactie tussen de overheidsdienst
verlening en de maatschappij sterk. Hoe
werkt dat uit in het archief- en informa
tiebeheer? Een archiefvormer of archiva
ris in Bangladesh beperkt zich tot opslag
en bewaring (passief aanbod) van zijn
dossiers, registers en andere informatie
bronnen. Raadplegers (andere ambtena
ren, bestuurders, burgers, advocaten,
wetenschappelijk onderzoekers) moeten
zelf alle initiatief nemen om toestem
ming te vragen om archiefstukken in te
mogen zien, uittreksels te krijgen enz. In
Nederland richt een archiefmedewerker
zich op het ingaan op de vraag naar gege
vens en informatie, het uitlokken van
raadplegers, het motiveren van mensen
om interesses voor raadpleging en onder
zoek te ontplooien.
Dat verschil tussen aanbodbepaald en
vraaggericht werken van archieven en
andere overheidskantoren heeft een ster
ke impact op het soort verhouding tussen
overheid en burgers. In Bangladesh is die
verhouding er een van een almachtige
overheid tegenover nederige burgers die
haren op snaren moeten zetten om hun
rechten te bewijzen en de overheid
tegenwicht te bieden. In Nederland is die
verhouding er een van een makkelijk aan
te pakken overheid tegenover mondige
burgers die zelfbewust en zelfverzekerd
hun gelijk halen bij de overheid.
De democratie moet in het eerste geval
onder druk van zo'n staat en maatschappij
tegen de stroom op roeien en heeft het in
het tweede geval een stuk makkelijker. Het
is een wel erg zwart-wit afgeschilderde
tegenstelling tussen Nederland en
Bangladesh, waarbij nogal wat af te din
gen valt op de gunstige indruk die van
Nederland wordt gegeven. Maar er zit
genoeg kern van waarheid in de tegenstel
ling om deze als uitgangspunt te kiezen bij
de kijk op het archiefproject Bangladesh.
In 1995 werd, op verzoek van een
Bangladeshi historicus met veel archief
ervaring, docent aan Dhaka University
prof.dr. Ratan Lal Chakraborty, een begin
gemaakt met het BARM-project. Het ini
tiatief kreeg door verdere uitbouw samen
met nog andere hoogleraren geschiede
nis van universiteiten in Bangladesh, de
Bengaalse beroepsvereniging van histori
ci en de directeur van de National
Archives in Dhaka (hoofdstad van het
land) gestaag meer uitwerking. In de loop
van de tijd raakte de Internationale
Archiefraad in BARM geïnteresseerd. Ook
organisaties als VNO/NCW en de VNG
waren van mening dat het project om
het archiefwezen van Bangladesh op een
kwalitatief en kwantitatief hoger peil te
brengen van grote betekenis voor de ont
wikkeling van het land kon zijn. Tot
heden bracht ik negen werkbezoeken,
steeds van zo'n vijf weken, aan
Bangladesh, de laatste keer in december
2003/januari 2004. De BARM-activiteiten
richten zich op het opzetten van een
databank over het archiefbeheer in
Bangladesh, voor de 22.000 overheidsor
ganisaties die archief produceren; maar
ook op het aankweken van archiefbe-
wustzijn en het opzetten van een eigen
Bangladeshi school voor archiefvormers,
informatiebeheerders en archivarissen.
Op 6 januari 2004 was er een
afscheidsbijeenkomst in het Computer
Information Sciences Department van de
International University of Business,
Agriculture and Technology (IUBAT). Een
zaal met enkele tientallen docenten, stu
denten en facilitaire medewerkers.
Enkele sprekers vertelden over hun erva
ringen met BARM in de achterliggende
weken, er waren gezamenlijke voor
drachten, seminars, vergaderingen en
ontmoetingen op de gang. Mij werd
gevraagd aan het slot iets te vertellen
over mijn eigen ervaringen en indruk
ken. Vanachter de katheder, voor een
schoolbord keek ik in een volle, broeie
rige ruimte, flauw verlicht door tl-buizen
(de winterse dagen in Bangladesh doen
aan onze zomer denken, maar dan
gecombineerd met december: laat licht
en vroeg donker). De sfeer was ernaar om
iets te zeggen over een overvol land waar
de armoede nooit uit je blikveld raakt,
met prachtige groene akkers, rivierboor-
den, wijdse stromen, suikerrietvelden,
kleine intieme dorpen, half drooggeval
len visvijvers en kleine meertjes. De kleine
stadjes waar kramen, hokken, halfvergane
schuurtjes en een enkele halfgesloopte
bus of vrachtwagen kleine winkels en
buurtmarkten (de 'Bazars') herbergen.
Aardige, beleefde mensen, ook wantrou
wige, verlegen dorpskinderen, kleine
vroegoude, frêle vrouwen die gehuld en
gesluierd in sari met soms onwaarschijn
lijk grote of zware lasten op het hoofd
langs de weg gaan, mannen bij wie de
felgekleurde hmgi (omslagdoek als een
rok vanaf het middel gedragen) contras
teert met een macho snor. Omgangs
vormen die dikwijls weldadig aandoen
tegen wat je de rest van het jaar in
Nederland gewend bent. Een dikwijls
overweldigende gastvrijheid die bij de
gast verlegenheid oproept, omdat moeite
noch kosten gespaard worden uit een
meestal zeer smalle beurs. Ontroering
omdat zowel volwassenen maar zeker
kinderen en jongelui dikwijls ook wel
laten merken hoeveel aardigheid ze als
'Gastgeber' aan het verzetje van het
vreemdelingenbezoek hebben. De colle
gialiteit van de mensen van de National
Archives en de universiteit die de betrek
kelijke kilheid van dat begrip verre te
boven gaat. De problemen van het land
waar het archiefproject een antwoord op
moet geven, hoe aanmatigend dat ook
klinkt. Corruptie, armoede, wetteloos
heid, een overheid die overal een vinger
in de pap moet hebben maar daar als
'zwakke staat' ontzettend weinig positiefs
van maakt.
Uit het niets dook de herinnering op aan
Primo Levi, schrijver van indringende
boeken over de menselijke verwoesting
die de concentratie- en vernietigings
kampen in '40-'45 en daarna hebben aan
gericht. Levi overleefde zijn langdurige
verblijf in Auschwitz-Birkenau en keerde
in de loop van 1945 na een maandenlan
ge tocht in zijn Italië terug. Het kamp als
een overvolle, kunstmatige economie en
samenleving waar door de onvrijwillige
bewoners uit pure overlevingsdrang alle
voorrang gegeven moet worden aan de
naarste eigenschappen om dikwijls ten
koste van de lotgenoten de eigen onder
gang uit te stellen. Waar ook in de werk
verhoudingen niet de doelmatigheid van
productie en dienstverlening voorop
staat, maar een baan of functie door de
werknemer of ambtenaar op de eerste
plaats uitgebaat wordt als een machtsfac
tor in de netwerken en een uitvalsbasis
om voor net wat meer bestaanszekerheid
te vechten. In zo'n maatschappij duikt
overal geregeld de 'strijd van allen tegen
allen' op. Voor de meerderheid van de
Bangladeshi werkt hun eigen land dik
wijls als een concentratiekamp: niets te
kiezen hebben en enkel overleven.
Als je voor de negende keer Bangladesh
bezoekt, weet je intussen wel hoe allerlei
dagelijkse dingen toegaan. Dat laat even
wel ruimte genoeg voor verwondering of
hulpeloosheid in situaties die je niet ver
trouwd zijn, op het moment dat je ermee
te maken krijgt. Je leert op je eigen
manier naar je omgeving te kijken en die
te duiden. Een voorbeeld: op mijn rit van
het vliegveld naar de stad doemt al spoe
dig bij nadering van de stad de enorme
fly-over in aanbouw op, die in de toe
komst de verkeersader tussen vliegveld
en Dhaka moet ontlasten. Een gigantisch
gevaarte, kilometerslang, in aanbouw
genomen door Chinese bedrijven.
Bengaalse arbeiders voeren het werk uit
onder leiding van Chinese ingenieurs en
onderaannemers. In het optimisme van
zo'n weerzien na een jaar Nederland
bekijk je het vooral met een gevoel van
tevredenheid dat het karwei aangepakt
Archiefbeheer
Door Floor Geraedts*
Cultureel erfgoed en geschiedenis bepalen
de eigenheid van mensen als individuen,
maar ook als bewoners van een wijk,
plaats, streek of land. In Leidschendam-
Voorburg, in versneld tempo in verandering
sedert de laatste vijftig jaar, is ook de
belangstelling voor het eigen verleden sterk
toegenomen. Veranderingen in leefomge
ving prikkelen ook de interesse in de eigen
geschiedenis. Als gemeentearchivaris richt
je je in ons land onder de werking van de
Archiefwet vooral op het verzekeren van de
openbaarheid van informatie, beschikbaar
stelling van gegevens en kennis voor beleid
en bestuur. Maar ook op het behoud van
het culturele erfgoed en de bevordering van
de geschiedschrijving. Openbaarheid is in
feite het keurmerk van een democratische
maatschappij met een rechtsstaat.
Titelblad van een Westbengaalse bestuursregeling uit
1932 voor archiefbeheer in een Bangladeshi dorp.
Smaakmaker
Wat doet archiefbeheer voor een land en
maatschappij als Bangladesh?
Indrukken van Bangladesh
22
archievenblad
november 2004
archievenblad
