Van Buchel op internet:
een zeventiende-eeuwihandschrift als database
ir
ft t
e?
'W g
webzijdelings
webzijdelings
m - - y
13
Door Nettie Stoppelenburg*
Pagina's uit het manuscript van de
'Monumenta'.
1585: De jonge Aernout van Buchel arriveert als
student in Parijs en raakt gefascineerd door de ruï
nes, inscripties en oude handschriften in deze stad.
'Goede Goden, wat een nutteloze, maar vreugdevol
le arbeid is dit', schrijft hij aan een vriend.
1641: Oudheidminnaar Van Buchel maakt de laatste
notities in zijn manuscript 'Monumenta passim in
templis ac monasteriis Traiectinae urbis atque agri
inventa'.
1906: Bankier H.F. Kol koopt voor 960 gulden het
handschrift van de 'Monumenta' op de veiling van
de verzameling-Smissaert om het te schenken aan
het Utrechtse gemeentearchief.
2003: Een database met een volledige scan van de
'Monumenta' met een transcriptie en een vertaling
van de Latijnse tekst krijgt een plaats op de websi
te van Het Utrechts Archief.
Aernout van Buchel - of zoals hij zich later
noemde, Arnoldus Buchelius - werd geboren in
Utrecht in 1565. Hij was de zoon van een
kanunnik van Sint-Pieter en dus van buitenech
telijke geboorte. Dat zat hem zijn hele leven
dwars. In 1585 studeerde hij in Parijs en in 1587
maakte hij een 'grand tour' naar Rome. In die
jaren raakte hij gefascineerd door het verleden
%Si' jk"'-!
m m-
dat zich weerspiegelde in de talrijke kerken, gast
huizen en andere gebouwen. In de antiquarische
traditie van die tijd maakte hij aantekeningen
van alles wat hij zag. Terug in Utrecht werd hij
geconfronteerd met de vernielingen en de
afbraak waartoe de strijd tegen de Spanjaarden
en het verbod van de rooms-katholieke ere
dienst hadden geleid. De Oudmunster of Sint-
Salvator werd afgebroken. Kloosters werden
voor andere doeleinden bestemd. Van Buchel
legde zich toe op het documenteren van het
Utrechtse verleden. In 1588 begon hij aan zijn
'Commentarius rerum quotidianarum', een uit
gebreide beschrijving van de stad Utrecht en een
kroniek vanaf het jaar 1560.
Van secretaris tot advocaat
In 1590 trad Van Buchel in dienst van
Walraven van Brederode als secretaris. Het hofle
ven in 's-Gravenhage beviel hem niet en een
ongelukkige liefde dreef hem tot een zelfmoord
poging. Na een ruzie met zijn werkgever keerde
hij al in 1591 naar Utrecht terug. Enkele maan
den later trad hij in dienst van de edelman
Johannes de Hornes, maar ook dat dienstver
band duurde niet lang. Het was een tijd van ver
anderingen. De katholiek opgevoede Van Buchel
begon gereformeerde kerkdiensten bij te wonen.
Hij werd een gematigd protestant, hoewel hij
zich later zou ontwikkelen tot een felle contrare
monstrant. De erfenis van zijn vader werd ein
delijk uitgekeerd. In 1593 rondde hij zijn studie
rechten in Leiden af en hij vestigde zich vervol
gens als advocaat van het Hof van Utrecht.
Enkele weken later trouwde hij met Claesje van
Voorst, een bemiddelde weduwe. Het was een
gelukkig huwelijk en Van Buchel was uitermate
trots op hun zoon Aernt, die in 1594 werd gebo
ren. Naast zijn werk als advocaat bleef Van
Buchel actief als geleerde en oudheidkundige.
Van Buchel begint de 'Monumenta'
Na de dood van zijn zoon, in 1611, legde
Van Buchel zich alleen nog toe op zijn oudheid
kundige werk. Rond 1615 begon hij systema
tisch de 'monumenten' in alle kerken en kloos
ters van Utrecht en omgeving te tekenen en te
beschrijven. Glas-in-loodramen, muurschilde
ringen, grafzerken, rouwborden en inscripties,
alles werd gedocumenteerd als er maar namen
of familiewapens op te zien waren. Van Buchel
noteerde de gegevens op losse blaadjes, die soms
weieens door elkaar raakten. In het manuscript
kleurde hij de wapens en de schilderingen in de
originele kleuren in. Los daarvan kopieerde Van
Buchel ook lijsten van proosten, dekens, scho
lasters en thesauriers van de kapittelkerken en
lijsten van abten, priors, abdissen en priorinnen
van kloosters. Het resultaat was de 'Monumenta
passim in templis ac monasteriis Traiectinae
urbis atque agri inventa'.
Een uniek tijdsdocument
Veel van wat Van Buchel documenteerde, is
in de loop der eeuwen verdwenen. De koperen
platen die ooit op de grafstenen lagen, zijn
geroofd. De houten rouwborden zijn tijdens de
Franse revolutie bijna allemaal verdwenen.
Soms zijn complete kerken gesloopt, zoals de
Mariakerk. In de tijd waarin Van Buchel werkte,
bezocht de schilder Pieter Saenredam Utrecht.
De 'Monumenta' van Van Buchel sluit fraai aan
op de tekeningen die Saenredam maakte van
Utrechtse kerkinterieurs. Maar bovenal is de
'Monumenta' een belangrijke bron voor gene
alogisch onderzoek naar de oude adellijke en
patricische geslachten van de stad.
Eigendom van het Utrechtse gemeentearchief
Het manuscript was in de negentiende eeuw
eigendom van de verzamelaar en genealoog M.P.
Smissaert. In 1906 werd het aangekocht voor het
Utrechtse gemeentearchief. Archivaris Samuel
Muller Fzn. had van burgemeester en wethou
ders een speciale subsidie gekregen om het
manuscript aan te kopen, maar hij was bang dat
het niet genoeg was. Daarom riep hij de hulp in
van de Utrechtse bankier en kunstverzamelaar
H.F. Kol en die tactiek slaagde. De 'Monumenta'
werd het meest geraadpleegde handschrift op
het gemeentearchief, maar uitlenen was er niet
bij. Éénmaal heeft het Utrecht verlaten: op ver
zoek van algemeen rijksarchivaris Robert Fruin,
in 1919.
Dertien jaar noeste arbeid van vrijwilligers
In 1990 begon de werkgroep Latijnse pale
ografie onder leiding van dr. Kees Smit met een
transcriptie en een vertaling uit het Latijn van
de 'Monumenta'. Het handschrift was toen al
geheel gemicrofilmd en van raadpleging uitge
sloten. De werkgroep deed haar taak uiterst zorg
vuldig. Alle onduidelijke begrippen en afkortin
gen werden minutieus uitgezocht, waarbij zo'n
beetje het hele Utrechtse historische wereldje
werd ingeschakeld. Het doel was een uitgave, in
enigerlei vorm. De eerste optie, een facsimile
met een transcriptie en een vertaling, zou door
de hoge kosten maar voor weinigen bereikbaar
zijn. Ook een cd-rom heeft een beperkt versprei
dingsgebied. Het Utrechts Archief koos heel
bewust voor de presentatie op internet. Van
Buchel is nu wereldwijd te allen tijde voor ieder
die Nederlands of Latijn kent te raadplegen en
heeft ook ongekende zoekmogelijkheden. De
kleurenscans, gemaakt door de Fotodienst van
Het Utrechts Archief, zijn thuis uit te printen.
Een succes op de website
De presentatie van Van Buchel op internet
vond plaats op 22 januari 2003 en werd opge
luisterd door het verschijnen van 'Van Buchel'
in eigen persoon. Op dat moment had de data
base als test al een maand op de website doorge
bracht, zonder enige publiciteit. Duizenden
bezoekers maakten in deze maand kennis met
Van Buchel en er kwamen zelfs verontwaardigde
reacties binnen: waarom maakte Het Utrechts
Archief geen publiciteit voor dit fraaie onderdeel
van de website? In het eerste kwartaal van 2003
trok Van Buchel meer dan 25.000 bezoekers,
waarmee het op de derde plaats kwam van de
populairste onderdelen van de website, na de
database met notariële archieven en het archie
venoverzicht.
Van Buchel is te vinden op de website van Het
Utrechts Archief, www.hetutrechtsarchief.nl,
onder de rubriek 'Archieven en collecties'.
Nettie Stoppelenburg is medewerker PR Educatie bij Het
Utrechts Archief.
'Van Buchel' wordt geconfronteerd met de
'Monumenta' op de computer. Foto Fotodiens
Het Utrechts Archief.
Meer lezen over Van Buchel?
Pollman, 'Aernout van Buchel (1565-1641),
oudheidminnaar'. In: Utrechtse biografieën,
deel 1. Amsterdam/Utrecht 1994.
J. Pollman, Een andere weg naar God: de refor
matie van Arnoldus Buchelius (1565-1641).
Amsterdam 2000.
12
archievenblad
juni 2003
juni 2003
archievenblad
