Openbaarheid i n
NEDERójiUM I) Dl
ptember 1936 Prinsjesdag' opening dè?r DriehO'
Jif^Sa, 9 uur
SHOEK" te den Haag Wagenstraat 47
winkel Wagenstraat 47 Den Haag.
juridische zaken
De verkorting van de overbrengingster
mijn heeft tot gevolg gehad dat de
archieven betreffende de Tweede Oorlog
nu voor een breed publiek toegankelijk
worden. De laatste jaren heeft het
Nationaal Archief diverse interessante oor
logsarchieven verworven, zoals het
Londens Archief van het ministerie van
Defensie en natuurlijk het Centraal
Archief Bijzondere Rechtspleging. Derge
lijke archieven roepen emoties op omdat
de geschiedenis die in deze archieven is
vastgelegd, nog steeds als ingrijpend wordt
ervaren. Je zou kunnen zeggen dat de
recente geschiedenis de persoonlijke le
venssfeer binnendringt of onderdeel wordt
van de persoonlijke levenssfeer.
Emoties, persoonlijke levenssfeer en priva
cy zijn actuele thema's. Zo komt de per
soonlijke levenssfeer vaak ter sprake als het
gaat over veiligheid. Cameratoezicht op
straat, in de gevangenis, in studiezalen van
archiefdiensten zelfs. In de huidige infor
matiemaatschappij liggen gegevens betref
fende de persoonlijke levenssfeer op zeer
vele plaatsen opgeslagen, zoals in
overheidsarchieven. Juist daarom is de
nieuwe Wet bescherming persoons
gegevens (WBP) van kracht geworden.
Medé gelet op onze traumatische ervarin
gen tijdens de Tweede Wereldoorlog met
de georganiseerde afvoer van joodse mede
burgers, ten dele toe te schrijven aan de
hoge organisatiegraad van ons bureau
cratisch apparaat, willen we dat er
zorgvuldig met persoonsgegevens wordt
omgegaan. Vraag is hoe zich dat verhoudt
tot de wens historische informatie te
behouden en te gebruiken. Aan de ene
kant de wens gevoelige persoonsgegevens
bij de overheid zo snel mogelijk te ver
nietigen, aan de andere kant de wens deze
informatie voor historisch onderzoek te
behouden. Artikel 10 van de WBP legt dit
dilemma vast. In lid a wordt voorge
schreven dat persoonsgegevens niet langer
mogen worden bewaard dan noodzakelijk
voor de verwerkelijking van de doeleinden
waarvoor ze zijn verzameld in een vorm
die het mogelijk maakt de betrokkene te
identificeren. In lid b is bepaald dat per
soonsgegevens wel mogen worden
bewaard voor historische, statistische of
wetenschappelijke doeleinden. Daarbij
moet de verantwoordelijke wel de nodige
voorzieningen treffen teneinde te verze
keren dat desbetreffende gegevens uitslui
tend voor deze specifieke doeleinden wor
den gebruikt.
Onze persoonlijke levenssfeer wordt van
overheidswege beschermd door allerlei
wetten. De WBP heb ik al genoemd, er zijn
ook nog de WOB en de Archiefwet.
Tegelijk maakt de overheid het mogelijk
dat gegevens betreffende onze persoon
lijke levenssfeer toch worden ingezien.
Immers, persoonlijke levenssfeer is een
zogenaamd relatief belang. Historisch,
wetenschappelijk en statistisch onderzoek
zijn als hoger en algemeen belang
gedefinieerd waardoor het mogelijk wordt
gegevens betreffende de persoonlijke
levenssfeer in te zien (en dat zou je al een
schending van de privacy kunnen noe
men). Weliswaar wordt de persoonlijke
levenssfeer afgeschermd doordat pu
bliceren van gegevens niet is toegestaan,
maar inzage wordt toch onder voorwaar
den verleend. Bovendien wordt als uit
gangspunt gehanteerd dat persoonlijke
levenssfeer slechts betrekking heeft op nog
levende personen. In de praktijk heeft dit
uitgangspunt een aantal gevoelige kanten.
Ik kom hier later nog op terug.
Archivarissen wijzen vernietiging van per
soonsgegevens omwille van de bescher
ming van de privacy van de hand. Privacy
mag dus geen argument zijn bij de selectie
van archieven. De tijd doet zijn werk en
persoonlijke levenssfeer verdwijnt met de
jaren. Als we nu registers zouden vinden
waarin was vastgelegd dat Karei V een bij
zonder seksueel leven zou hebben gehad,
dan zouden we dat graag publiceren en
niemand zou er wakker van liggen of dit in
verband brengen met de bescherming van
de persoonlijke levenssfeer, danwel met
bijzondere persoonsgegevens.
De BVD verdedigde bij het ontwerpen van
een selectielijst lange tijd de stelling dat
vernietiging van persoonsgegevens van
belang was om de privacy van personen te
kunnen waarborgen. Daar stellen wij,
archivarissen, dus tegenover dat privacy
nooit een argument kan zijn om iets te
vernietigen! Immers, zoals gezegd, de tijd
zal zijn werk doen en na het overlijden
van betrokkenen zal er geen sprake meer
zijn van bescherming van de persoonlijke
levenssfeer.
Toch is er nog wel het een en ander te
zeggen over deze discussie. In zijn interac
tie met de overheid verstrekt de individu
ele burger vele gegevens aan de overheid.
Bij geboorte, huwelijk en overlijden, en
ook bij het aanvragen van subsidies, bij
het begaan van overtredingen, et cetera.
Bij het claimen van een recht (teruggaaf
van de belasting bijvoorbeeld) heeft de
burger precies inzicht in welke gegevens
hij verstrekt en waarom hij dat doet. Hij of
zij weet in dergelijke gevallen welke
en yin pof ri o a r\-r ■- v> Av. -i -1 rr
uridische zaken
gegevens door de overheid worden
beheerd. In het geval van de Binnenlandse
Veiligheidsdienst echter heeft de overheid
jarenlang actief gegevens over personen
verzameld zonder dat zij dat hebben
geweten. Deze gegevens kunnen ooit
openbaar worden. Zelfs als een direct
betrokken 'object' van de BVD, gewoon
een mens dus, is overleden kunnen de
gegevens die zijn persoonlijke levenssfeer
betroffen, nog verstrekkende gevolgen
hebben voor direct nabestaanden. Stel je
voor dat je vader, broer of zus door de BVD
is gevolgd vanwege het lidmaatschap van
bijvoorbeeld de CPN. De BVD heeft
gegevens vastgelegd over de seksuele
geaardheid die in de familiaire omgeving
niet bekend waren. Dan zou openbaarheid
van die gegevens toch voor de omgeving
van die persoon als buitengewoon onaan
genaam overkomen, ofwel ingrijpen in
hun persoonlijke levenssfeer. Je zou je dus
kunnen afvragen of de persoonlijke
levenssfeer van de nabestaanden in het
geding is, indien gegevens van een
overleden ouder worden gepubliceerd. Ik
geloof dat dit afhankelijk van de aard en
inhoud van een archief zeker het geval kan
zijn. Je komt dan natuurlijk op de vraag
wat we nu precies verstaan onder persoon
lijke levenssfeer. Ik heb daar alleen
onscherpe definities van gevonden.
Persoonlijke levenssfeer wordt wel eens
omschreven als het recht om met rust te
worden gelaten ofwel 'the right to be left
alone', een definitie uit 1890 van van
Louis Brandeis, lid van de Supreme Court
in de VS. Volgens de 'Dikke Van Dale' zijn
aspecten van persoonlijke levenssfeer: per
soonlijke vrijheid, recht op anonimiteit,
het ontgaan van storende invloeden of de
gelegenheid hebben zich af te zonderen.
Zoals gezegd komen we door de verkorting
van de overbrengingstermijn steeds vaker
in aanraking met archieven die bronnen
zijn voor de actuele geschiedenis. Dit heeft
effect op de beleving van personen.
Actuele geschiedenis raakt aan een per
soonlijke en collectieve beleving. Dit heeft
ook gevolgen voor de persoonlijke levens
sfeer en de openbaarheid. Steeds vaker zijn
personen die rechtstsreeks betrokken
waren bij gebeurtenissen nog in leven. Dat
maakt het werk voor de archivaris ook
steeds sensitiever. Emoties en persoonlijke
betrokkenheid veranderen het werk van de
archivaris. Natuurlijk hadden we bij het
Nationaal Archief al langer zeer gevoelige
archieven, maar in november 2000
hebben wij een archief binnengekregen
dat bij ons het leven heeft veranderd. Het
Algemeen Rijksarchief verloor in een klap
zijn onschuld, hoorde ik laatst iemand
zeggen.
Het Centraal Archief Bijzondere
Rechtspleging bevat in zijn huidige vorm
meer dan een half miljoen persoons- en
bedrijfsdossiers. De schattingen over het
aantal verdachten lopen uiteen van een
minimum van 310.000 tot een maximum
van 525.000. Het archief omvat zo'n 4,5
strekkende kilometer archief. Er zijn
opsporingsdossiers, dossiers van het open
baar ministerie, en berechtingsdossiers
gevormd door de Tribunalen en Bijzondere
Gerechtshoven en de Bijzondere Raad. Tot
nu toe hebben zo'n tweeduizend mensen
inzage gekregen in zeer emotionele his
torische informatie. Aanvankelijk hebben
bij het Nationaal Archief vijftien personen
gewerkt aan de behandeling van ver
zoeken om inzage. Ook nu nog komen er
wekelijks verzoeken om inzage, zeker na 4
mei of andere uitzendingen over de
Tweede Wereldoorlog. De meeste ver
zoeken zijn van kinderen van zogenaamde
'foute Nederlanders'. Zij hebben jaren
rondgelopen met vele vragen en vermoe
dens. Thuis werd niet over de oorlog
gesproken en altijd werden lastige vragen
ontweken. Zij weten of vermoeden vaak
wel iets maar het fijne weten zij niet. Een
collectieve en traumatische beleving van
een periode in onze geschiedenis is ook
het Nationaal Archief binnengeslopen.
Het CA BR bevat bijzondere persoons
gegevens in de zin van de WBP. De proce
dure voor het verzoeken om inzage is
globaal de volgende. Om onze medewer
kers in bescherming te nemen opdat zij
niet aan de balie hoeven te beslissen, dient
een verzoek om inzage schriftelijk te wor
den gedaan. Hoewel eerst bediscussieerd, is
inmiddels wel gebleken hoe belangrijk
deze eis is. Tevens wordt uiteraard
gevraagd of de betrokken persoon over wie
het dossier gaat nog in leven is of niet. Zo
ja, dan moet betrokkene toestemming
geven tot inzage. Op grond van het
schriftelijk verzoek wordt vooronderzoek
gedaan. Is er een dossier? Zo ja, dan wordt
dit dossier gelicht en bekeken. Hoe ziet de
inhoud eruit, gaat het om schokkende
beschuldigingen en feiten of gaat het om
een licht vergrijp? Met de verzoeker wordt
een afspraak gemaakt zodat inzage kan
plaatsvinden in redelijke geborgenheid.
Onze medewerkers herschikken de
stukken in het dossier wel eens zo dat de
waarheid en feiten geleidelijk tot de
mensen komt (foto's worden onderin het
dossier gelegd). Er zitten in de dossiers
werkelijk gruwelijke foto's en getuigenis
sen van oorlogsmisdaden. U begrijpt dat
kinderen die uit de dossiers moeten verne
men dat hun vader bij de Waffen SS heeft
gediend, wel iets te verwerken hebben. Het
effect is evenwel vaak dat de kinderen
vooral zijn opgelucht, eindelijk de his
torische realiteit, vaak eerder een verlich
ting dan een shock. Desalniettemin niet
minder emotioneel. We ontvangen veel
dankbrieven vanwege de menselijke en
inlevende behandeling door onze mede
werkers. Uiteraard zijn we daar enorm
trots op. Je imago kan ook enorm
beschadigd raken bij negatieve publiciteit.
Gelukkig en mede door de inzet van de
gehele groep medewerkers hebben we dat
kunnen voorkomen. Sterker, we zijn vele
keren positief in het nieuws geweest,
ondanks het beladen thema.
Om u een inzicht te geven in de emoties
die rond dit archief spelen, zowel bij de
medewerkers als bij kinderen of direct
betrokkenen, behandel ik hier een casus
waarmee ik mijn stelling onderbouw dat
ook de persoonlijke levenssfeer van een
directe nabestaande in het geding kan zijn.
In dit geval is dit tevens de verzoeker om
inzage. Het betreft hier een verzoek van
mevrouw X die vroeg om inzage in de
dossiers van haar ouders. De inhoud van
één van de dossiers van haar moeder bleek
geheel te bestaan uit persoonlijke corres
pondentie. Heel veel brieven van haar
vader aan haar moeder. Ook bleek er een
briefje, versierd met poëzieplaatjes, van
haar oma in te zitten gericht aan deze
mevrouw die in de oorlog een klein kind
was. Toen de mevrouw belde om een
afspraak te maken, had onze medewerkster
om haar voor te bereiden al verteld dat er
heel veel persoonlijke brieven in het
dossier zaten.
Toen zij op het Nationaal Archief kwam en
de brieven las, werd zij erg emotioneel. Wij
21
L.;J
Door Bert de Vries*
Sinds de verkorting van de overbrengingster
mijn, een grote verworvenheid vastgelegd in
de huidige Archiefwet, komt de archivaris
steeds meer in aanraking met bronnen
waarin de recente of actuele geschiedenis is
vastgelegd. Actuele geschiedenis roept
directe herinneringen op en persoonlijke
gevoelens; een collectieve of soms een zeer
persoonlijke beleving van rampen, oorlogen,
crises of zelfs dramatische sportieve
momenten. Het appeleert aan een groeiende
identiteit. Actuele bronnen roepen sneller
emoties op dan bronnen van vijftig jaar of
ouder. Bovendien worden getalsmatig veel
meer Nederlanders geraakt door recente
gebeurtenissen dan bij oudere geschiedenis,
omdat mensen zelf getuige zijn geweest of er
van hun ouders over hebben gehoord.
Persoonlijke levenssfeer
Privacy
Opening van 'De Driehoek' in de Amsterdamse
Kalverstraat, één van de winkels die was aangesloten bij
de NSB: de Nederlandsche Sigaren Bedrijven. Kleine zelf
standigen die sympathiseerden met de NSB gebruikten de
term als schuilnaam.
20
archievenblad
februari 2003
de praktijk
Actuele geschiedenis
Emoties
februari 2003
archievenblad
