Muur rond
Stasi-arc hief
iiiiaiii»
burengerucht
kt
*a,. MfS XV28SS/81
Tot zijn verbazing bemerkte Garton Ash dat
het archief van de 'Staatssicherheitsdienst' van
de voormalige DDR niet alleen dossiers bevat
met de schriftelijke neerslag van waarnemingen
en afluisterpraktijken. Ook geurmonsters van
jaren her zijn er bewaard, voor het geval dat
speurhonden er aan te pas hadden moeten
komen.
Het is onwaarschijnlijk dat de geur van de CDU-
politicus Helmut Kohl ooit door de inlichtin
gendienst is opgeslagen. Vele andere zaken over
zijn handel en wandel daarentegen wel. En het
is niet uitgesloten dat er toch een luchtje zit aan
zijn dossiers.
De archieven van de opgeheven Staats
veiligheidsdienst, bekend onder de naam Stasi,
konden in de eerste jaren na de ommekeer reke
nen op aandacht en sympathie van de toen
malige bondskanselier. Protestdemonstraties
schreeuwden om openheid van zaken rond deze
verafschuwde instelling. In de geschiedschrij
ving staat Kanselier Kohl te boek als de stuwen
de kracht achter de wet van 1991 die inzage in
de Stasi-archieven regelde (Stasi-
Unterlagen Gesetz - StUG). Geen ver
stoppertje spelen, maar openheid pro
pageren, dat was de algemene teneur
van die dagen. De wet, in werking
getreden in 1992, zou het volk en zijn
leiders de kans moeten bieden 0111 in
het reine te komen met het verleden.
Kennisnemen van de uitwassen van
de 'tweede Duitse dictatuur' als voor
waarde voor verwerking ('die histori
sche und politische Aufarbeitung der
Vergangenheit'). De archieven van de
opgeheven inlichtingendienst kwa
men te berusten onder een instelling
die daartoe speciaal in het leven is
geroepen, 'das Amt des Bundes-
beauftragten fur die Unterlagen der
Staatssicherheit', kortweg BStU. De wet schrijft
dit orgaan voor te bewaren, ontsluiten en behe
ren volgens archivistische beginselen.
Uit binnen- en buitenland stromen sindsdien de
aanvragen binnen voor toestemming om inzage
in het eigen persooonsdossier te verkrijgen: 180
strekkende kilometer archief liggen er te wach
ten.
Wie krijgt toestemming om de stukken te
zien? De wet geeft nauwkeurig aan wie toegang
heeft en wat men te zien kan krijgen. Namen die
niet bekend mogen worden, zijn - op de kopie
die ter hand wordt gesteld - met zwart onlees
baar gemaakt. De persoonsdossiers zijn ruwweg
in te delen in die van gewone stervelingen en
van publieke figuren ('Personen der Zeit-
geschichte, Inhaber politischer Funktionen und
Amtstrager'), een indeling met uiteenlopend
openbaarheidsregime. De BStU, het orgaan dat
waakt over de archieven, behandelt alle aanvra
gen uiterst zorgvuldig, strikter zelfs dan de wet
voorschrijft. Inzage door derden van stukken
over 'Personen der Zeitgeschichte' ten behoeve
van wetenschappelijk onderzoek en journalis
tiek is alleen dan toegestaan wanneer de per
soon in kwestie heeft kennisgenomen van de
onderhavige stukken. De vroegere bondskanse
lier Helmut Kohl valt binnen de categorie van
publieke figuren. Timothy Garton Ash schaart
zich in de rij van gewone stervelingen.
Het hoofdgebouw waar de BStu is onderge
bracht, was voorheen de zetel van het ministerie
van Staatsveiligheid. Tegenwoordig een poort
naar waarheid, voorheen het ministerie van de
angst, schrijft Garton Ash in zijn boek The File. A
Personal History. In de moderne geschiedenis is
er geen andere dictatuur te vinden met een
geheime politie zo wijd vertakt en grondig wer
kend als in de DDR. De historicus genoot de
twijfelachtige eer dat vijf geheim agenten zich
destijds op hem stortten. In 1988, het laatste
jaar van zijn bestaan, had het ministerie van
Staatsveiligheid 170.000 medewerkers die ofwel
als informant werkten ofwel andere hand- en
spandiensten verleenden aan de Stasi. En dat op
een bevolking van 17 miljoen.
Midden jaren negentig kreeg Garton Ash de
gelegenheid om onderzoek te doen in het Stasi
archief. Zijn persoonsdossier over driekwart jaar
Oost-Berlijn telt 325 bladzijden. The File, dat
leest als een spionageroman, graaft dieper dan
alleen het verhaal achter zijn eigen Stasi-dossier.
Garton Ash richt zich op het ontwarren van de
kluwen van verdachtmakingen en achterdocht
in een onderdrukt land. Hoe werkte het geheime
netwerk van informanten? Welke informatie
leverde het op? Welke mensen raakten er bij
betrokken? En niet in de laatste
plaats: waarom gingen mensen
werken voor de Stasi? Onder
dwang of uit overtuiging?
Garton Ash, die is gaan praten
met oude bekenden uit zijn
Berlijnse periode en daarnaast
probeerde om 'zijn' informanten
op te sporen om hun versie te
horen, toont in zijn boek begrip voor de mense
lijke maat van een paranoïde systeem.
Spannend aan de terugreis van Garton Ash
is de reconstructie van zijn Berlijnse tijd, een
soort van driehoeksmeting van het verleden dat
tegelijk een toets is van het individuele geheu
gen van de historicus. Er zijn de mensen en
gebeurtenissen zoals hij zich die nu herinnert
(wil herinneren), er is het verleden zoals destijds
door hem opgetekend in dagboek, verspreide
notities en artikelen, en er is een bespioneerd
verleden, zoals vastgelegd door Stasi-informan
ten. Garton Ash, die in de Stasi-dossiers opduikt
onder de codenaam Romeo, wordt voorgesteld
als een typisch Britse intellectueel die serieus en
gedegen onderzoek verricht, maar - hoe ver
dacht - blijk geeft van 'a bourgeois-liberal attitu
de and no commitment to the working-class'.
Hoe betrouwbaar zijn de Stasidossiers? Een
nogal troebele bron, doordrenkt van de retoriek
van de heersende ideologie, zo laat Garton Ash
zien. Zijn reizen tussen Oost- en West-Berlijn en
binnen Oost-Europa, de mensen met wie hij uit
gaat, die hij bezoekt, de gesprekken die hij voert,
doemen op in een verwrongen perspectief van
ondermijnende activiteiten. Westerling behept
met journalistieke aspiraties?, dat moet natuur
lijk een spion zijn.
Werkte de dienst nauwkeurig? Geenszins. Wat
Garton Ash heeft ondernomen onder pseudo
niem - voor de BBC en voor tijdschriften in
Engeland en West-Duitsland - is aan het oog van
de Stasi ontsnapt.
De vroegere bondskanselier Kohl, histori
cus, voelt niets voor een driehoeksmeting van
zijn politieke verleden. Nog geen tien jaar nadat
de wet in werking trad, is zijn sympathie voor de
openheid onder StUG getemperd. In elk geval
wanneer het zijn eigen persoon betreft. Het
voornemen van BStU om ten behoeve van het
onderzoek naar de geheime fondsen van de
CDU-partijkas informatie uit het Stasi-dossier
van Kohl openbaar te maken, leidde vorig voor
jaar tot vragen in het parlement. De hoofdper-
burengerucht
soon zelf verzette zich tegen
openbaarmaking. De discussie
die naar aanleiding van deze
kwestie is losgebarsten, raakt
niet alleen de zaak van Kohl,
maar strekt zich uit naar de toe
passing van de wet zelf. De wijze
waarop de BStU negen jaar heeft
gewerkt, volgens de regels en de
geest van de wet, staat volgens velen door de
zaak-Kohl op het spel. Wat is er gebeurd?
Vorig jaar april, nadat bekend werd wat de BStU
van plan was, diende Kohl een verzoek in om
zijn dossier in te zien. Net als ieder ander moest
hij gewoon zijn beurt afwachten. Vijf maanden
later kon hij dan eindelijk beginnen aan het
doornemen van de stukken. Half november
drong de BStU Kohl aan tot spoed, de voorgeno
men publicatie - een selectie van zo'n 2300 blad
zijden uit zijn dossier - moest naar de drukker.
Kohl kreeg nog tot eind van het jaar de tijd om
zich een oordeel te vormen. Daarop stapte Kohl
naar de rechter en diende een klacht in, 'tegen
zijn eigen wet' (Der Spiegel). Zijn positie, zo hield
Kohl de rechter voor, is die van slachtoffer van
Stasi-praktijken; de informatie in de archieven is
op illegale wijze verzameld.
Otto Schily, de verantwoordelijke minister van
Binnenlandse Zaken, probeerde in december te
bemiddelen in het inmiddels hoog opgelopen
conflict tussen BStU en Kohl. Schily slaagde er
met veel moeite in de BStU te bewegen voorlo
pig van publicatie af te zien, in afwachting van
de uitspraak van de rechter.
Begin juli 200T was het eindelijk zover. De
rechter stelde Kohl in het gelijk: zijn dossier
blijft voor derden gesloten. Het argument dat
Kohl als slachtoffer moet worden beschouwd, is
door de rechter overgenomen. Die interpretatie
heeft gevolgen voor andere prominente publie
ke figuren die journalisten en wetenschappers
bij hun dossier vandaan willen houden.
Gevreesd wordt dat zij zich voortaan zullen
beroepen op de uitspraak van de rechter. De
brief die Schily aan de BStU heeft doen uitgaan,
wijst in die richting: de uitspraak van de rechter
in de zaak-Kohl heeft een bredere strekking.
Veertig jaar na de bouw van de Berlijnse muur,
eind 1989 geslecht, is een nieuwe muur opge
worpen, nu rond het Stasi-archief. De openbaar
heid op grond van de wet (StUG) is terugge
draaid, de verwerking van het verleden een slag
toegebracht. De BStu gaat de uitspraak van de
rechter aanvechten.
23
^0
Door Agnes Jonker
Keginn
Bmidel
Aoklt-N]^
MfS AOPJC
/a
TIMOTHY GARTON ASH
rMP
Rond 1980 woonde de Britse historicus Timothy
Garton Ash in Berlijn, eerst anderhalf jaar in het
westelijk deel, daarna driekwart jaar in Oost-Berlijn.
Zijn bewegingen werden opgemerkt, zijn gangen
gevolgd door de geheime inlichtingendienst van de
DDR, zo ontdekte Garton Ash jaren later, na de
Duitse hereniging. Hij is een van de velen die in de
jaren negentig gebruik hebben gemaakt van het
wettelijke recht op inzage in het eigen dossier.
Het verleden verwerken
Zwarte stift
The File
22
archievenblad
september 2001
Triangulatie
Kohl vs. de Bondsrepubliek
Klacht gegrond
Die Bundesbeauftragte fiir
die Unterlagen des
Staatssicherheitsdienstes
der ehemaligen Deutschen
Demokratischen Republik
http://www.bstu.d e/home.htm
Persoverzicht (Kohl-Akten)
http://www.spiegel.de/politik/
deutschland
Timothy Garton Ash
The File. A Personal History
London, 1997
Zie tevens de studiedagen
van de Duitse vereniging van
archivarissen, dit jaar gewijd
aan het thema 'Archive und
Herrschaft'. 18-21 september
2001 in Cottbus.
http://www.vda. a rchiv.net/
september 2001
archievenblad
