Open die archieven!
een sluitend net
De provincies werken
aan een sterk,
sluitend net van
regionale archiefdiensten:
de praktijk in
de Randstad
Deze problemen constateerden de gezamen
lijke provinciale archiefinspecteurs in hun begin
1999 verschenen beleidsnota: Op weg naar een
sluitend net van professioneel archiefbeheer op
lokaal en regionaal niveau. Zij stelden dat het
gewenst was dat de provincies een nieuwe
impuls gaven aan een sterke(re) infrastructuur
op het gebied van de historische archieven via
een reeks van stimulerende maatregelen. Een
dergelijk hernieuwd stimuleringsbeleid sluit
goed aan bij het algemene beleid dat de provin
cies voeren ter bevordering van een goede cultu
rele infrastructuur en bij het huidige rijksbeleid,
dat ook is gericht op versterking van de
publieksfunctie van archieven. Probleem blijft,
dat de gemeenten en waterschappen onder de
huidige wetgeving niet verplicht zijn tot een
vorm van professioneel beheer en toegankelijk
heid van het historisch archief.
Het IPO (Interprovinciaal Overleg) en de afzon
derlijke provinciebesturen stemden in 1999 in
met de nota Sluitend net. De aanbevelingen kwa
men terecht in de afgesloten cultuurconvenan-
ten tussen provincies, ministerie van OCenW en
gemeenten en ook in de provinciale cultuurno
ta's voor de periode 2001-2004.
De landelijke discussie over de toekomstige
inrichting van het archiefbestel is nog aan de
gang. Zeker is wel, dat binnen een hernieuwd
Nederlands archiefbestel de in Sluitend net
genoemde problemen opgelost zullen moeten
worden. Er dreigt anders een tweedeling te ont
staan tussen de regio's waarbinnen wel een,
steeds professioneler wordende, archiefdienst
bestaat en de grote 'witte plekken' op de archief
kaart. Ook het kwaliteitsverschil tussen grote en
kleine archiefdiensten neemt dan toe.
Hieronder schetsen de randstedelijke provincia
le archiefinspecteurs de stand van zaken en het
toekomstbeeld dat hun, als uitwerking van
Sluitend net, voor ogen staat in Noord- en Zuid-
Holland en Utrecht.
Veel provincies, waaronder de drie randste
delijke, voeren al decennia lang een beleid
gericht op het ontstaan van regionale archief
diensten, waarin gemeenten en waterschappen
in een regio samenwerken om een goed niveau
van beheer en publieksservice met betrekking
tot historische archieven te realiseren. Omdat
gemeenten en waterschappen op grond van de
Archiefwet niet verplicht zijn een archivaris te
benoemen of zich bij een archiefdienst aan te
sluiten, zijn provinciale subsidieregelingen en
initiërend en coördinerend optreden vanuit de
inspectie nodig gebleken om dit te bereiken.
Regionale archiefdiensten hebben twee voorde
len. Voor de bezoekers is het een enorm voor
deel alle op elkaar aansluitende archieven van
gemeenten, waterschappen, kerken, families,
bedrijven, historische foto- en prentcollecties
etc. uit één gebied bij elkaar te vinden.
Bovendien, hoe meer gemeenten en waterschap
pen van een regio deelnemen, des te groter het
(financiële) draagvlak wordt en des te hoger het
kwaliteitsniveau van de voorzieningen die de
archiefdienst aan de bezoeker kan bieden. Zo
kan elke regionale archiefdienst uitgroeien tot
een waar regionaal-historisch centrum.
Het probleem is, dat zolang er geen wettelijke
verplichting of wettelijke normen voor histo
risch archiefbeheer bestaan1'1, dit beleid op basis
van vrijwillige medewerking van gemeenten en
waterschappen uitgevoerd moet worden. Tot nu
toe gaf de uitkomst van een proces dan ook lang
niet altijd dat beeld te zien, dat de betreffende
provincie voor ogen stond. Zo kwam er in som
mige regio's, ondanks jarenlang pleiten door de
inspectie en ondanks provinciale subsidierege
lingen, niets van de grond, in andere regio's ont
stond een versnipperd geheel van kleine dien
sten in plaats van die ene grote archiefdienst die
de provincie voor ogen stond.
Toch is er in de loop der jaren een bepaald
patroon ontstaan. In de eerste fase kost het veel
energie om gemeenten en waterschappen ervan
te overtuigen dat een vorm van professioneel
archiefbeheer nodig is. Er ontstaan dan soms
eerst gedeconcentreerde vormen van archiefbe
heer of kleinere diensten, is er eenmaal een aan
zienlijk netwerk van archiefdiensten in een (deel
van) een provincie ontstaan, dan is de volgende
stap het bevorderen van kwaliteitsverbeteringen
door geconcentreerder beheer en/of fusies van
aangrenzende archiefdiensten. Ook samenwer
king met andere culturele instellingen kan in
deze tweede fase worden gestimuleerd.
Coördinerend optreden van de inspecteur en
provinciale (start)subsidies zijn hiervoor de mid
delen. Uiteraard leveren ook de in 1998 gestarte
fusies met de rijksarchieven in de provincie
hoofdsteden de gewenste meerwaarde op.
Belangrijk naast de fysieke infrastructuur is het
ontwikkelen van een digitale zoekstructuur,
zodat de gebruiker vanuit de huiskamer het eer
ste overzicht krijgt van wat zich waar bevindt.
Daarom geven de provincies ook aan de ontwik
keling daarvan een steun in de rug.
Al sinds de jaren zeventig heeft de provincie
Noord-Holland bevorderd dat er voor bezoekers
laagdrempelige streekarchieven ontstonden in
tevoren vastgestelde gebieden. Steeds wanneer
zo'n streekarchief van de grond kwam, verstrek
te de provincie een startsubsidie van ongeveer
10 procent op de bouwkosten. Het probleem
daarbij was, dat de nieuwe streekarchieven vaak
niet (geheel) de vastgestelde regio omvatten,
maar kleinschaliger uitvielen.
De Cultuurnota 1997-2001 bevatte een nieuwe
provinciale subsidie, speciaal ingesteld om de
nog overgebleven vijftien gemeenten in Noord-
Holland alsnog over te halen zich aan te sluiten
bij een archiefdienst. Bij de sluiting van de ter
mijn op 1 juli 2000 hadden tien van deze
gemeenten daar gebruik van gemaakt.
Er zijn nu dus nog vijf gemeenten in Noord-
Holland over die niet bij een archiefdienst zijn
aangesloten noch zelf een archivaris in dienst
hebben: Texel, Den Helder, Haarlemmermeer,
Uithoorn en Diemen. Daarnaast zijn er enkele
plaatsen waar de archiefdiensten te klein zijn
om aan moderne eisen te kunnen voldoen.
In de nieuwe Noord-Hollandse Cultuurnota
2001-2005 is opgenomen dat de provincie in de
komende tijd het ontstaan van zes of zeven
regionaal-historische centra zal bevorderen,
groot genoeg om alle taken aan te kunnen, maar
tegelijkertijd klein genoeg om dicht bij de eigen
deelnemers en gebruikers te blijven. Samen
werking met musea, bibliotheken en/of andere
culturele instellingen in de regio kan hier ook bij
betrokken worden. Concreet betekent dit, dat de
provincie binnen de genoemde gebieden bereid
is dergelijke initiatieven te subsidiëren. Daar
naast is de mogelijkheid opgenomen om de ont
wikkeling van een digitale zoekstructuur te
ondersteunen.
De in de Cultuurnota genoemde regio's waar
logischerwijs grotere regionaal-historische cen
tra mogelijk zijn, zijn: Noord-Kennemerland en
de Kop van Noord-Holland (samen circa
tas,
420.000 inwoners), West-Friesland (circa
189.000 inwoners), Zaanstreek/Waterland
(samen circa 296.000 inwoners), IJmond/Zuid-
Kennemerland (samen circa 344.000 inwoners),
Amsterdam (circa 727.000 inwoners),
Amstelland en de Meerlanden (circa 272.000
inwoners) en het Gooi en de Vechtstreek (circa
232.000 inwoners).
Zoals uit het kaartje blijkt, is dit deels gereali
seerd. Voor wat betreft de gebieden waar dat
nog niet het geval is, zoals Zaanstreek/
Waterland, Amstelland en de Meerlanden en het
Gooi en de Vechtstreek is de provincie bereid
bij te dragen in de kosten gemoeid met schaal
vergroting en kwaliteitsverbeteringen. In de toe
komst kunnen mogelijk nog grotere eenheden
tot stand komen. Zo is een fusie West-Friesland/
Noord-Kennemerland/Kop denkbaar, waarbij in
de verschillende gebieden filialen blijven
bestaan.
21
Door Noor Erkelens, Emile Kretzschmar en Marianne Loef*
Landelijk gezien is een groot deel van de gemeen
ten en waterschappen - respectievelijk 53 en 40
procent - niet aangesloten bij een archiefdienst,
noch heeft men een eigen archiefdienst. Dit bete
kent dat publiekstoegankelijkheid en beheer van
een groot deel van de Nederlandse lokale en regio
nale historische bronnen te wensen over laten.
Bovendien is een deel van de bestaande lokale en
regionale archiefdiensten qua schaalgrootte en
organisatiewijze niet (meer) berekend op de toege
nomen publieksvraag en op de noodzaak om meer
aan promotie, educatie en digitalisering te doen.
Regionale archiefdiensten
archievenblad februari 2001
Provincie Noord-Holland
Streekarchieven en
Gemeentelijk Archiefdiensten
Provincie Noord-Holland
Per 1 juli 2000
Verklaring:
Regionaal Archief
■maar
Archiefdienst
(2) Westfriese
Gemeenten
Qemeenteljjl(e
(4) Archiefdienst
- Zaanstad
Archiefdienst voor
Kennemerland
Gemeentelijke
Archiefdienst
Amsterdam
Gemeentearchieven
Aalsmeer,
Ouder-Amstel,
Amstelveen
Gemeentearchief
Weesp
Stadsarchief
Na arden e.o.
Streekarchief voor
het Gooi en de
Vechtstreek
Gemeente zonder
archivaris
februari 2001
archievenblad
